sarvākārajñatācaryāparivarto nāma prathamaḥ

ratnākaraśāntiviracitā

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ

sāratamākhyā pañjikā

I

||sarvākārajñatācaryāparivarto nāma prathamaḥ||

namaḥ sarvabuddhabodhisattvebhyaḥ|

bhavati bahutarārke kevalaṁ yasya loke

dinamudayasamṛddhyā rātrirastaṅgamena|

prativiṣayavisārī śuddhimānastu vaṁśaḥ (?)

sa guruguṇanidhervo jāyatāṁ buddhabodhaḥ||

.............namaḥ śaraṇaṁ daśabalāste vā (?)||

yasyāḥ katipayavarṇā dhṛtāḥ karṇapuṭairapi|

bodherbhavanti bījāni jinamātā pyatyasau|

maitreyasya vibhoralaṁkṛtimayaḥ poto yadarthārṇave

nirṇītaṁ bahuvistarākṛtisamairyasyā nijāṁśerapi|

vyācaṣṭe vacasā sphuṭena laghunā mando'pi ratnākāraḥ

prajñāpāramitāṁ.......na mahatāṁ (tīṁ) tāmaṣṭasāhasrikām||

atha kasmādiyaṁ vyākhyāyate ?

sūtraṁ geyaṁ vyākaraṇaṁ gāthā udānaṁ nidānaṁ avadānaṁ itivṛttakaṁ jātakaṁ vaipulyaṁ adbhutā dharmāḥ upadeśāśceti|

tatra sūtraṁ katamat ? yatra [gambhīra]padairarthasūcanam| geyaṁ katamat ? sūtrameva [yadgīyate]| yacca neyārthaṁ sūtraṁ tadapi geyaṁ gamyatvāt| vyākaraṇaṁ [katamat ? yatra] śrāvako'bhyatītaḥ kālagata upapattau vyākriyate| yacca nītārthaṁ sūtraṁ tena hi [sphuṭābhiprāyeṇa] vyākhyānāt| gāthā katamā ? yatra [dvipadā tripadā catuṣpadā pañcapadā] ṣaṭpadā ca| udānaṁ katamat ? yaduddiśya bhāṣitam| sotpattiśikṣāprajñaptibhāṣitaṁ vā| avadānaṁ katamat ? sadṛṣṭāntakabhāṣitam| itivṛttakaṁ katamat ? pūrvayogapratisaṁyuktam| [jātakaṁ katamat ? bodhisattvacaryāpratisaṁyuktam| vaipulyaṁ katamat ?] yadbodhisattvapiṭakapratisaṁyuktam| sarvasattvahitasukhādhiṣṭhānatvāt| adbhūtā dharmāḥ katame ? yatra śrāvakabodhisattvabuddhānāmāścaryādbhutā dharmā deśyante| upadeśāḥ katame ? yatrāviparītaṁ dharmalakṣaṇamupadiśyate [tatropadeśe'ntargateyaṁ bhagavatī sūtraratnam|]

paramapuruṣārthasādhanasya paramagambhīrasya dharmasya sarvairākāraiḥ sūcanāt| athaiṣā katibhiḥ padārthairabhidheyairdarśitā ? katame vata iti praśne śāstram-

[1] prajñāpāramitāṣṭābhiḥ padārthaiḥ samudīritā|

sarvākārajñatā mārgajñatā sarvajñatā [tataḥ] ||1-3||

[2] [sarvā]kārābhisambodho mūrddhaprāpto'nupūrvikaḥ|

ekakṣaṇābhisambodho dharmakāyaśca te'ṣṭadhā||1-4||

iti| svārthe ‘dhā’ pratyayaḥ| ime te'ṣṭāvityarthaḥ| bodhyabhimukhaḥ samyagbodhi‘'bhisambodhaḥ’| ata evā.......| abhisamīyate saptabhiḥ prāpyate yataḥ| mūrdhā prakarṣaḥ| taṁ prāpto ‘mūrdhaprāptaḥ’| anupūrvamanukramaḥ| tadyogāt ‘anupūrvikaḥ’| ubhayatrāpi ‘sambodha’ iti vartate|

punaḥ śāstram-

[3] lakṣaṇaṁ [tatprayogastatprakarṣastadanukramaḥ|]

[tanniṣṭhā tadvipākaścetyanyaḥ ṣoḍhārtha] saṁgrahaḥ||9-1||

athavā........ṣaḍarthāḥ| yata ādau trividhā sarvajñatā tat ‘lakṣaṇaṁ’ prajñāpāramitāyāḥ| tataścatvāro'syāḥ prayogaḥ prayogaprakarṣaḥ prayogānukramaḥ prayoganiṣṭhā ceti| ........|

punaḥ śāstram-

[4] viṣayāstritayo hetuḥ prayogaścaturātmakaḥ|

dharmakāyaḥ phalaṁ karmetyanyastredhārthasaṁgrahaḥ||9-2||

athavā'tisaṁkṣepato'syāṁ trayo'rthāḥ| tathā hi trividhaḥ prayogaviṣayaḥ sarvajñatātrayaśca[taddhetuḥ] ‘viṣayaḥ’| ‘prayogaścaturātmaka’| sarvākārā hi sambodhādiḥ| tasya hetoḥ ‘phalaṁ dharmakāyaḥ’ tat ‘karma’ ca|

tadevamaṣṭau ṣaṭ trayo vā'sya sūtrasyārthāḥ sākalyena| prādhānyena punareka eva vārthaḥ| anyathā ekavākyatāpi na syāt| daśadāḍimādipasamūhavat| avayavārthaiḥ parasparo[para]ktasya svārthena (?) ekatvādupasaṁhārāt| tasmāt sambaddhān(nu)guṇopāyāt| samyaksambodhiratra prādhānyenocyata ityeke| tadasat| yataḥ samyaksambodhiḥ śrāvakapiṭake'pyatipratītatvādajijñāsitā| prajñāpāramitā tu tatrāviditatvājjijñāsiteti| saiva [śāstre prādhānyena]abhidhīyate| [duradhimokṣā] gambhīratvāt| bhagavatastu vacanāt [pratilabdhād] adhimucyate..............| tato'pīyaṁ prādhānyena bhagavatā vaktavyā| yathā yathā ceyamadhimacyate tathā tathā bodherāsannībhavati| tato'pīyaṁ prādhānyena vacanīyā| aṣṭāsu cābhisamayeṣu yathā [sāraṁ tatheyaṁ] vistareṇocyamānā kathaṁ prādhānyena nocyate ? prajñāpāramitaiva mārgaḥ sambodheḥ| śeṣāṇāmapi tathaiva mārgīkaraṇāt| ityevamiyamucyamānā sutarāṁ prādhānyenocyata ityalamativistareṇa| ata eva prādhānyena vyapadeśādetatsūtraṁ prajñāpāramitā| [na samyaksambodhi]riti| tasmātprajñāpāramitaivaḥ.......|

evaṁ mayetyādi| atha kasyedaṁ vacanam ? saṁṅgītikārasya| saṅgītatvena loke saṁpratyayārtham| tatkiṁ ........prakṣepaḥ ? naivam| bhagavadājñayaivaṁ tena pāṭhāt| uktaṁ hi bhagavatā [śrutaṁ mayā] iti saṅgītikāraḥ aḍakavatīnivāsī vajrapāṇirmahābodhisattvaḥ| sa hi bhādrakalpikānāṁ tathāgatānāṁ rūpakāyasya dharmakāyasya ca rakṣādhikṛtaḥ pṛṣṭhato'vagataḥ| evaṁ te (taiḥ ?) pratyarpitaśāsanaśca.......|.............

.......... yato'syāmacyu (?)tasamādhiniśrito mahān dharmāvabhāsastasmāt prabhākarī| yato'syāṁ bodhipakṣyaiḥ saṁkleśendhanadahanaṁ tasmādarciṣmatī| yato'syāṁ laukikalokottarayorvidyā'satyajñānayoranyonyavirodhādduṣkaraḥ parijayastasmātsudurjayā| yato'syāṁ pratītyasamutpādapravicayādabhimukho bhavatyasaṅgamukhākhyaḥ prajñāpāramitāvihārastasmādabhimukhī| yato'syāṁ bodhipakṣyasatya[pratītya] samutpādālambano nirnimittavihāra ābhogavāhī tasmāddūraṁgamā| yato'syāṁ sa eva svarasavāhitvādacalaḥ tasmādacalā| yato'syāṁ pratisaṁvibhdirdhārmakathikatvādbodhisattvaḥ sādhustasmāt sādhumatī| yato'syāṁ bodhisattvo'bhiṣicyate yau[va]rājyāya tasmāddharmameghā| ..........etāḥ pratyekaṁ ṣaḍbhiḥ pāramitābhiḥ saṁgṛhītāḥ yathākramam|

etāsu daśa pāramitā atiricyate|

katamā daśa ?

“dānaṁ śīlaṁ kṣamā vīrya dhyānaṁ prajñā upāyatā|

praṇidhānaṁ balaṁ jñānametāḥ pāramitā daśa||”

tatra yatpāramitopacitasya kuśalamūlasyānuttarāyāṁ samyaksambodhau samyakpariṇāmanamupādāya pāramitā tenopāyena tasyākṣayīkaraṇāt| āha ca| “ābodhe kṣayamiti svalpamapi na bodhipariṇataṁ kuśalam| āsamantātpatitaḥ payonidhau salilabidnuriva” iti| bhadracaryādikaṁ praṇidhānapāramitā yayā pratijanma yatpāramitāścarati| bhāvanābalaṁ pratisaṁkhyānabalaṁ ca balapāramitā| yayā pratyahaṁ pratikṣaṇaṁ tāścarati| yathābhiprāyamayathārutaṁ mahāyānasya parijñānaṁ jñānapāramitā|

bhūmīnāṁ vistara āryadaśabhūmakādau| parikarmāṇi punarāsāṁ mahatyorbhagavatyoruddiṣṭāni nirdiṣṭāni ca bhūmīnāṁ parikarmāṇyadhikṛtya śāstre trayoviṁśatiḥ ślokāḥ| tāni yathābhūmi pṛthakkṛtya vakṣyāmaḥ|

[5] labhyate daśamā (prathamā) bhūmidarśadhā parikarmaṇā|

āśayo hitavastutvaṁ sattveṣu samacittatā||1-48||

[6] tyāgaḥ sevā ca mitrāṇāṁ saddharmālambanaiṣaṇā|

sadā naiṣkramyacittatvaṁ buddhakāyagatā spṛhā||1-49||

[7] dharmasya deśanā satyaṁ daśamaṁ vākyamiṣyate|

jñeyaṁ ca parikarmaiṣāṁ svabhāvānupalambhataḥ||1-50||

‘daśadhā’ iti daśavidhena| taccāśayādi|| ‘āśayaḥ’ śraddhāchandau| ‘hitavastutvaṁ’ sarvasattvahitaiṣitā| heturasyāḥ ‘sattveṣu praśamacittatā’| ‘tyāgo’ dānapāramitā| ‘eṣaṇā’ paryeṣaṇā| sā ca ‘saddharmālambanā’ dharmaparyeṣṭirityarthaḥ| gṛhavāsānniṣkramaṇaṁ niṣkramaḥ| svārthe ṣyañ ‘naiṣkramyaṁ’ taccittatā| ‘spṛhā’ ityatra sadeti vartate| ‘satyaṁ’ coktamiti satyavacanaṁ taddaśamam| ‘eṣāṁ’ ityāśayādīnām||

[8] śīlaṁ kṛtajñatā kṣāntiḥ prāmodyaṁ mahatī kṛpā|

gauravaṁ guruśuśrūṣā vīryaṁ dānādike'ṣṭamam||1-51||

‘śīlaṁ’ śīlapariśuddhiḥ| ‘kṣāntiḥ’ kṣāntibalam| pramoda eva ‘prāmodyam’ ‘mahatī’ sarvasattvāparityāgitayā| ‘gauravaṁ’ gauravārheṣu| ‘gurūśuśrūṣā’ kalyāṇamitreṣa śāstṛsaṁjñā| ‘dānādike’ iti pāramitāsu| ‘aṣṭama’ grahaṇādaṣṭāveva parikarmāṇi dvitīyāyām|

[9] atṛptatā śrute dānaṁ dharmasya ca nirāmiṣam|

buddhakṣetrasya saṁśuddhiḥ saṁsāroparikheditā||1-52||

[10] hrīrapatrāpyamityetat pañcadhā'mananātmakam|

‘śrutaṁ’ bāhuśrutyam| ‘saṁśuddhiḥ’ pariśuddhiḥ| sā tasyāmeva puṇyapariṇāmanāt| ‘amananātmakaṁ’ tenāmananāt| ‘pañcadhā’ iti vacanāt pañcaiva parikarmāṇi tṛtīyāyām|

vanāśālpecchatā tuṣṭirdhutasaṁlekhasevanam||1-53||

[11] śikṣāya aparityāgaḥ kāmānāṁ vijugupsanam|

nirvitsarvāstisaṁtyāgā[vana]valīna[tvān]pekṣate||1-54||

vanasya (‘vānāśā’) araṇyavāsastatkāryatvāt| ‘tuṣṭiḥ’ santuṣṭiḥ| ‘dhuta’ guṇa ‘saṁlekhasya’ ‘sevanaṁ’ anutsargaḥ| ‘nirvitsarvāstisaṁtyāgau’ iti nirvedaḥ sarvasatāṁ tyāgaśca| ‘a[nava]līnatvānapekṣate’ iti| anavalīnacittatā sarvavastunirapekṣatā ca| anavalīnatvaṁ asaṁkucutatvam| daśeti vakṣyamāna(ṇa)manuvartate| tato daśaiva parikarmāṇi caturthyām|

[12] saṁstavaṁ kulamātsarya sthānaṁ saṅgaṇikāvaham|

ātmotkarṣaparāvajñe karmamārgān daśāśubhān||1-55||

[13] mānaṁ stambhaṁ viparyāsaṁ vimatiṁ kleśamarṣaṇam|

vivarja[ya]n samāpnoti daśaitān pañcamīṁ bhuvam||1-56||

‘saṁstavo’ gṛhipravrajitaiḥ| ‘kuleṣu’ upasaṁ[kra]maṇīyāgṛheṣu ‘mātsaryam’| ‘saṅgaṇikā’ apratirūpakathā| ‘utkarṣaṇam’| ‘avajñā’ paṁsanam| ‘karmamārgāḥ’ ‘karmapathāḥ’| ‘mānaḥ’ cittonnatiḥ| ‘stambho’ gurūṣvapraṇatakāyatā| ‘viparyāso’ viparātārthagrāhaḥ| ‘vimatiḥ’ vicikitsā| ‘kleśamarṣaṇaṁ’ rāgadveṣamohādhivāsanam| ‘etān’ iti saṁstavādīn|

[14] dānaśīlakṣamāvīryadhyānaprajñā prapūrakaḥ|

śiṣyakhaḍgaspṛhātrāsacetasāṁ parivarjakaḥ||1-57||

[15] yācito'navalīnaśca sarvatyāgepyadurmanāḥ|

kṛśo'pi nārthināṁ kṣeptā ṣaṣṭhīṁ bhūmiṁ samaśnute||1-58||

ṣaṇṇāṁ pāramitānāṁ pratyekaṁ pūraka iti ṣaḍdharmāḥ| śrāvakaspṛhāyāḥ pratyekabuddhaspṛhāyāḥ parita(tra)sanacittasya ca parivarjaka iti trayaḥ| yācitasyānabalīnacittatā, sarvasvatyāge'pyadaurmanasya, daurbalyepi na yācakānāṁ kṣepa iti trayaḥ| ebhirdvādaśabhirdharmaiḥ ṣaṣṭhiṁ bhūmiṁ prāpnoti|

[16] ātmasattvagraho jīvapudgalocchedaśāśvate|

nimittahetvoḥ skandheṣu dhātuṣvāyataneṣu ca||1-59||

[17] traidhātuke pratiṣṭhānaṁ saktirālīnacittatā|

ratnatritayaśīleṣu taddṛṣṭyabhiniveśitā||1-60||

[18] śūnyatayāṁ viśā(ṣā)daśca tadvirodhaśca viṁśatiḥ|

kalaṅkā yasya vicchinnāḥ saptamīmetyasau bhuvam||1-61||

[19] trivimokṣamukhajñānaṁ trimaṇḍalaviśuddhitā|

karuṇā mananā dharmasamataikanayajñatā||1-62||

[20] anutpādakṣamājñānaṁ dharmāṇāmekadheraṇā|

kalpanāyāḥ samudghātaḥ saṁjñādṛkleśavarjanam||1-63||

[21] śamathasya ca nidhyaptiḥ kauśalaṁ ca vidarśane|

cittasya dāntatā jñānaṁ sarvatrāpratighāti ca||1-64||

[22] śa(sa)kterabhūmiryatrecchaṁ kṣetrāntaragatiḥ samam|

sarvatra svātmabhāvasya darśanaṁ ceti [viṁśatiḥ]||1-65||

dvitīyāt 'viṁśati' śabdādūrdhvaṁ guṇāḥ......ātmagrahādayo ‘viṁśatiḥ’| ‘kalaṅkāḥ’ doṣāḥ| yasya ‘vicchinnāḥ’ prahīṇāḥ| trivimokṣamukhajñānādayaśca viṁśatiḥ gunāḥ (ṇāḥ) paripūrṇāḥ sa saptamīṁ bhūmiṁ prāpnotīti samāsato'rthaḥ|

‘ graho’'bhiniveṣaḥ(śaḥ)| tasya viśeṣaṇamātmādirāyatanaparyantaḥ|

śāśvatoccheda..........................ratnādi (?) dṛṣṭiḥ| tasyāṁ ‘abhiniveṣi (śi)tā’ niśrayaḥ| ‘viṣādaḥ’ khedaḥ| ‘tadvirodhaḥ’ śūnyatāyā bādhanam| ‘samaṁ’ iti sahetyarthaḥ|

tatra kalaṅkanirdeśānāmā(ma)rthaḥ| ātmagrāhaḥ| sattvagrāhaḥ| jīvagrāhaḥ| pudgalagrāhaḥ| ucchedagrāhaḥ| śāśvatagrāhaḥ| nimittagrāhaḥ| hetugrāhaḥ| skandhagrāhaḥ| [dhātugrāhaḥ| āyatanagrāhaḥ|] traidhātuke adhyavasānam| traidhātuke ālayaḥ| buddhidṛṣṭiniśrayaḥ| dharmadṛṣṭiniśrayaḥ| saṅghadṛṣṭiniśrayaḥ| śīladṛṣṭiniśrayaḥ| śūnyā dharmā iti viṣāḍhaḥ| śanyatāvirodhaśceti|

guṇānirdeśānāmarthaḥ| śūnyatāparipūrtiḥ| ānimittasākṣātkriyā| apraṇihitajñānam| [trimaṇḍalaviśuddhitā| karuṇā| mananā]| sarvadharmasamatādarśanam| bhūtanayaprativedhaḥ| anutpādakṣāntijñānam| ekanayanirdeśaḥ| sarvadharmāṇāṁ kalpanāsamuddhātaḥ| saṁjñādṛṣṭivivartaḥ| kleśavivartaḥ| śamathanidhyaptiḥ| vipaśyanākauśalyam| dātucittatā| anunayasyābhūmiḥ| yathecchakṣetragamanam| tatra cabuddhaparṣanmaṇḍe[svātmabhāva]darśanamiti||

[23] [sarvasattvamanojñāna] mabhijñākrīḍanaṁ śubhā|

buddhakṣetrasya niṣpattirbuddhasevāparīkṣaṇe||1-66||

[24] akṣajñānaṁ jinakṣetraśuddhirmāyopamā sthitiḥ|

sañcintya ca bhavādānamidaṁ karmāṣṭadhoditam||1-67||

iti| ‘śubhā niṣpattiḥ’ iti sambandhaḥ| pariśuddhetyarthaḥ| ‘aṣṭādhā’ iti vacanāt āṣṭaveva parikarmāṇyaṣṭamyām| tadyathā| sarvasattvacittānupraveśaḥ| abhijñācittā [nukriḍanam|]| buddhakṣetraniṣpādanam| buddhānāṁ sevā ca parīkṣaṇaṁ cetyekīkriyate| indriyaparāparajñānam| buddhakṣetrapariśodhanam| māyopamasya samādherabhīkṣṇaṁ samāpattiḥ sañcitya bhavo[pa]pattiśca| dvividhaṁ buddhakṣetram| ādau bhājanalokaḥ paścāt sattvaloka iti|

[25] praṇidhānānyanantāni devādīnāṁ rutajñatā|

nadīva pratibhānānāṁ garbhāvakrāntiruttamā||1-68||

[26] kulajātyośca gotrasya parivārasya janmanaḥ|

naiṣkramyabodhivṛkṣāṇāṁ guṇapūreśca saṁpadaḥ||1-69||

aṣṭamānantaraṁ navamī| tasyāḥ parikarmāṇi dvādaśa| anantaṁ praṇidhānam| devādirutajñānam| paripūrṇaṁ pratibhānam| garbhāvakrāntisampat| kulasaṁpat| jātisaṁpat| gotrasaṁpat| parivārasaṁpat| janmasaṁpat| naiṣkramyasaṁpat| bodhivṛkṣasaṁpat| guṇapūrisampacca|

[27] navabhūmīratikramya buddhabhūmau pratiṣṭhate|

yena jñānena sā jñeyā daśamī bodhisattvabhūḥ||1-70||

‘navabhūmīḥ’ iti gotrādibhūmiḥ| tatra gotrabhūmiḥ nirvāṇagotrakāṇam| aṣṭamakabhūmiḥ śrotaāpattiphalapratipannakasya| darśanabhūmiḥ śrotaāpannasya| tanubhūmiḥ sakṛdāgaminaḥ| vītarāgabhūmiranāgāminaḥ| “kṛtaṁ karaṇīyaṁ” iti jñānāt kṛtāvī arhan| tasya bhūmiḥ kṛtāvibhūmiḥ| śrāvakabhūmiḥ śrāvakasya| saiva ṣaḍvidhā pratyekabuddhasya| bodhisattvabhūmiḥ bodhisattvasya| pūrvoktā navabhūmayaḥ| etā navabhūmīratikramya yena jñānena bodhisattvo buddhabhūmau pratiṣṭhito bhavati sā daśami bodhisattvabhūmiḥ| iti bhūmisambharaḥ|

prati[pakṣa]madhikṛtya śāstram-

[28] pratipakṣo'ṣṭadhā jñeyo darśanābhyāsamārgayoḥ|

grāhyagrāhavikalpānāmaṣṭānāmupaśāntaye||1-71||

‘abhyāso’ bhāvanā| grāhyo, grāhakaḥ| darśanamārge dvau grāhyavikalpau| vastumātrādhiṣṭhānaḥ pratipakṣadhiṣṭhānaśca| dvau grāhakavikalpau| pudgaladravyādhiṣṭhānaḥ pudgalaprajñaptyadhiṣṭhānaśca| [evaṁ bhāvanāmārge vikalpa]prahāṇāya aṣṭau pratipakṣāḥ| pratipakṣasambhāraḥ||

tatra darśanamārge tathatādīnāṁ rūpādīnāṁ svapnādīnāṁ ca grāhyavastūnāmupalambho vikalpaḥ| taddharmatopalambhalakṣaṇo'nupalambhaḥ pratipakṣaḥ| dānādīnāṁ buddhadharmaparyantānāṁ pratipakṣavastūnāmupalambho vikalpaḥ| anupalambhaḥ pratipakṣaḥ| a................anupalambhapratipakṣaḥ| nāmasaṁketavyavahārāderupalambho vikalpaḥ| anupalambhaḥ pratipakṣaḥ| bhāvanāmārge tu na sthitā nāsthitāḥ sarvadharmā asthānayogena| dharmadhātuyogenetyarthaḥ| iti grāhyavastūnāmanupalambhaḥ| dānādīnāṁ pratipakṣavastūnāmanupalambhaḥ| śrota āpanna.......pudgalaprajñaptyāśrayāṇāṁ śrotaāpattiphalādīnāmanupalambhaḥ | iti pratipakṣasaṁbhāraḥ| samāptā ca saṁbhārapratipattiḥ||

niryāsyatītyetena niryāṇapratipattiḥ prastāvitā| tāmadhikṛtya śāstram-

[29] uddeśe samatāyāṁ ca sattvārthe yatnavarjane|

atyantāya ca niryāṇaṁ niryāṇaṁ prāptilakṣaṇam||1-72||

[30] sarvākārajñātāyāṁ ca niryāṇaṁ mārgagocaram|

niryāṇapratipajjñeyā seyamaṣṭavidhātmikā||1-73||

etadāha| evamukte ityādinā subhūtiravocaditi| kimavocata ? mahāyānamityādi| yasmādanena sadevamānuṣāsuraṁ lokamabhibhūya bodhisattvo niryāsyati| tasmādidaṁ yānaṁ mahāyānamityucyate| abhibhūya niryāsyatīti samānakāle ktvāpratyayaḥ| saṁmīlya hasatītyādivat| kasmādasau sarvalokamabhibhavati ? tadalabhyasya māhātmyasya lābhāt| kiṁ punastat ? sattvarāśeragratāsaṁpādanam| sattvarāśimahattayā prahāṇamahattayā adhigamamahattayā ca mahat| itīdamuddeśaniryāṇam||

ākāśamahattayā tanmahāyānamiti| tad yānaṁ mahaducyata iti sambandhaḥ| ākāśasamatayeti| kathaṁ samatā ? yathākāśaṁ na digbhirbhidyate| avarṇasaṁsthānamapratighamanirdarśanamanantamamadhyanna hīyate na vardhate notpadyate na nirudhyate na kāmadhātuparyāpannaṁ na rūpadhātuparyāpannaṁ nārūpyadhatuparyāpannam| tathaiva mahāyānam| tasmādyathākāśasamatayā mahattadyānam| iti samatāniryāṇam|

yathā ākāśe ityādi| ākāśa avakāśo'ntarbhāvāt| mahāyāne avakāśaḥ| tena teṣāmarthakaraṇāt| lokadhātubhiḥ saṁkhyābhirdigbhiścāparicchinnatvāt| aprameyā asaṁkhyeyā aparimāṇāḥ| paryāyeṇeti prakāreṇa| kathaṁ ca tāvatāmavakāśaḥ yataḥ sattvāsattayā ākāśāsattā| ākāśāsattayā mahāyānāsattā| mahāyānāsattayā sarvadharmāsattā| iti hi sattvāścākāśaṁ ca mahāyānaṁ ca sarvadharmāścārūpiṇo'nidarśanā apratighā ekalakṣaṇā yadutālakṣaṇāḥ| evamiyatā sattvānāṁ mahāyāne avakāśaḥ| iti sattvārthaniryāṇam||

naivāsyetyādi| āgamaḥ āgamanam| nirgamaḥ nirgamanam| sthānaṁ gatinivṛttiḥ| trayaṁ mahāyānasya nāsti| acalā hi sarvadharmāḥ| yatasteṣāṁ prakṛtirna kvacidgacchati na kutaścidāgacchati na kvacittiṣṭhati| pariṣyandaścābhogaḥ| iti anābhoganiryāṇam|

evamasyetyādi| evamityākāśasyaiva| asyeti mahāyānasya| pūrvānta ityatīto'rthaḥ| aparānta ityanāgato'rthaḥ| madhyaḥ pratyutpannaḥ| trayamapyetanmahāyānasya nopalabhyate| trayadhvasamaṁ tadyānaṁ tasmānmahāyānam| kathaṁ tryadhvasamam ? yato'tīto'rthotītārthenā (na) śūnyaḥ| anāgato'rtho'nāgatārthenā(na) śūnyaḥ| anāgato'rtho'nāgatārthenā(na) śūnyaḥ| pratyutpannaḥ pratyutpannena| tryadhvasamatā tryadhvasamatayā| mahāyānaṁ mahāyānena| bodhisattvo bodhisattvena śūnyaḥ| na ca śūnyatā atītā va anāgatā vā pratyutpannā vā| na tasyāṁ saṁkleśa upalabhyate na vyavadānam| na saṁsāro na nirvāṇam| tasmāt trayadhvasamaṁ tadyānam| ityantābhāvādatyantaniryāṇam|

atha khalu bhagavān ityādi| atra bhagavānāha| yānaśabdārthanirdeśe subhūteḥ sādhukāraṁ datvā atra śikṣitvetyādinā prāptiniryāṇaṁ praratauti| atra sarvajñateti sarvākārajñatā| atha khalvityādinā pūrṇasya praśnaḥ| prajñāpāramitādhikāre mahāyānasya pareṣāmaprastutatvāśaṅkānivṛttyarthaḥ| buddhānubhāvād bhagavan ityetatparyantena parihāraḥ| anulomaṁ nirdiśasi iti tvaṁ hi arvadharmān mahāyānaniḥsvabhāvān nirdiśasi| niḥsvabhāvatājñānaṁ ca teṣāṁ prajñāpāramitaiva| tasmādanulomaṁ nirdiśasīti bhāvaḥ| api tu khalu punarityādinā prakṛtameva prāptiniryāṇamadhikṛtya tasyāṁ pāptau dvādaśaviśeṣān dvādaśabhirvākyairāha| ata eva viśeṣadyotanārtho'pituśabdaḥ| tatra api tu khalvityādi prathamam| tatkasyetyādi dvitīyam| rūpaṁ bodhisattva ityādi tṛtīyam| evaṁ bhagavannityādi caturtham| buddha ityādi pañcamam| yathā ātmetyādi ṣaṣṭham| evamabhāvasvabhāvāḥ sarvadharmā iti saptamam| katamattadityādyaṣṭamam| evameteṣāmityādi navamam| tatkimityādi daśamam| na cetyādyekādaśam| sa cetyādi dvādaśam| kalpiteṣu anabhiniveśābhyāsaniṣṭhāyāṁ tadabhiniveśajanmanaḥ parantatrasya sarvathā nivṛttau sarvākarajñatā bodhisattvena prāpyata iti samudāyārthaḥ|

avayavārthastūcyate| uktaṁ bhagavatā “atra mahāyāne śikṣitvā atītānāgatapratyutpannā bodhisattva mahāsattvāḥ sarvākārajñatāmanuprāptā anuprāpsyanti anuprāpnuvanti ceti| tatra na pūrvānta upalabhyate nāparānto na madhyaḥ| tato na sattvā na sarvadharmā na bodhisattvaḥ” iti| sattvāśca sarvadharmāśca bodhisattvaśca pūrvāntāparāntamadhyāni ca sarvametadadvaidhīkāram| tasmātpūrvāntādiṣu bodhisattvo nopaitīti prathamasyārthaḥ| tatkasya hetoriti| tatpūrvāntādīnāmasattvaṁ kutaḥ ? hetumāha| rūpāparyantatayetyādi| rūpādaya ākāśa(śa)samāḥ| rūpādiśūnyatāmupādāya| ata ete'paryantāḥ| pūrvāntāparāntamadhyarahitāḥ| evaṁ bodhisattva iti dvitīyasyarthaḥ||

rūpādikaṁ bodhisattva iti nopaiti nāvagacchati| yasmāt idamapi na vidyate nopalabhyate rūpādi śūnyatāmupādāya| na hi śūnyatāyā rūpādikamasti nāpi bodhisattva iti tṛtīyasyārthaḥ||

evamiti pratibhāsamānena rūpeṇa| bodhisattvadharmamiti| bodhisattvākhyarūpādi| sarveṇeti skandhadhātvādivargabhedena| sarveṇa sarvamiti sarvayathā bhavati pūrṇāvayavatvād vargāṇām| punaḥ sarvamiti teṣu vargeṣvekaikam| sarvaṁ sarvatheti svena svena itaretaraiśca sarvairanupalabhamānaḥ| taiḥ śūnyatvāt| sarvajñatāmapīti sarvākārabhūtāmapi| so'ham ityādi| taṁ dharmamiti bodhisattvākhyam| prakaraṇādgamyate prajñāpāramitāmapi sarvākārajñatāmapīti| dharmamiti bodhisattvākhyam| dharmeṇeti prajñāpāramitākhyena| dharme iti sarvākārajñatākhye prāptasya| avavadiṣyāmi prāptaye| naiva kaścitkenacitkvacidityarthaḥ| evameva vādābhāva anuṣṭhānābhāvānna kascinna kenacinna kvacitprāpnotīti caturthasyārthaḥ||

buddha iti buddhatvaṁ sarvākārajñatetyarthaḥ| nāmadheyamātramiti| arthaśūnyaṁ nāma| tathāhi nārthasya svabhāvo nāma prāksaṅketārthamātradarśanāt| nāpi nāmnaḥ svabhāvoārthaḥ| aviditārthasya nāmnaḥ kevalasyaiva pratīteḥ| asatyepi cārthe śabdaprayogāt| nirarthakaṁ nāma| ata eva tacca nāmadheyamanabhinivṛttaṁ nāmadheyatvenāsiddham| ato'nabhinivṛttena bodhisattvanāmnā anabhinirvṛttaṁ sarvākārajñatā nāma na prāpyata iti pañcamasyārthaḥ|

evaṁ tāvatpañcabhirvākyairdharmanairātmyamukhena nāmadheyamukhena ca kalpitasya prāptiḥ pratiṣiddhā| pugalanairātmyamukhenāpi tatpratiṣedhāya ṣaṣṭhaṁ coktam| yathā ātmā ātmeti ca bhagavannucyate ātyantatayā ca bhagavannanabhinirvṛtta ātmeti| atyantatayetyekāntena| anabhinirvṛtta ityasadbhūtaḥ| yathālakṣaṇamasattvāt| yathāśabdāt prakaraṇācca gamyate tatha sarvadharmā bodhisattvaśceti||

paratantrasvabhāvamadhikṛtya saptamaṁ coktam| evamabhāvasvabhāvāḥ sarvadharmaḥ iti| kutaḥ etat ? yato mahatyorbhagavatyordvādaśabhirebhirvākyairuddeśaḥ subhūtinā kṛte tata eṣāṁ dvādaśānāmabhidhānakāraṇapraśneṣu śariputreṇa kṛteṣu thavirasubhūtiḥ kāraṇāni krameṇa bruvāṇaḥ saptamasthānakena kāraṇena ‘abhāvasvabhāvāḥ sarvadharmā iti’ praśnamanudyābhāvasvabhāvatāyāṁ kāraṇamuktvā ‘anena paryāyeṇa, śāriputra, abhāvasvabhāvāḥ sarvadharmāḥ’ ityupasaṁhāraṁ kṛtavān| tata eṣa pāṭhaḥ pratīyate| subhūteḥ praśnānuvādakāraṇākhyānatadupasaṁhārā iha jñāpakā na tūddeśaḥ| uddeśe'pi saptamavākyasya prāyeṇa pāṭhabhraṁsā(śā)t| yataḥ saptamavākye trayo viplavāḥ kālena jātāḥ| uttareṇa granthena sahaikavākyatā prathamo viplavaḥ| ekavākyatārthe prathamāṁ vibhaktimapanīya ṣaṣṭhivibhaktiḥ kṛteti dvitīyo viplavaḥ| abhāvasvabhāvatāṁ cāpanīya asvabhāvata paṭhiteti tṛtīyo viplavaḥ| arthaṁ brūmaḥ| evamiti paratantreṇa svabhāvena abhāvasvabhāva eṣāmiti abhāvasvabhāvāḥ sarvadharmāḥ| yadāha| nāsti samyogikaḥ svabhāvaḥ pratītyasamutpannatvāditi| kāraṇasaṁnidhiḥ saṁyogastasmin satyeva bhavatīti saṁyogikaḥ| saṁyogiko yaḥ svabhāvaḥ so'bhāvaḥ kāraṇaviyoge satyabhāvāt| api ca| yaḥ pratītyasamutpannaḥ so'nityatvāt paścādabhāvaḥ| na ca vidyamānasya paścādabhāvo ghaṭate virodhāt| tasmādekakṣaṇa eva yo bhāvaḥ sa ekakṣaṇāntareṣvabhāvaḥ| tasmādabhāva eṣāṁ svabhāvaḥ| kiṁ ca, yadanityaṁ tat duḥkhaṁ duḥkhaṁ ca prahātavyam| tato'pyabhāvasvabhāva eṣām| tasmātparatantreṇāpi svabhāvena bodhisattvo na prāpnotīti saptamasyārthaḥ||

nanviyamabhāvasvabhāvatā kalpitasyāpi rūpādeḥ prāpnoti| yataḥ kulālāda ghaṭaḥ kuvindātpaṭa utpadyamāno dṛśyate| ata āha| katamattadityādi| katamattatkalpitam| rūpādi yat a[na]bhinirdhūttam| naiva kiñcit sarvaṁ kalpitamasaṁskṛtamityarthaḥ| ata eva nirdeśavākye subhūtinā yuktiruktā-asaṁskṛtāḥ sarvadharmāḥ saṁskarturabhāvāditi| kulālakuvindāderapi kalpitasyāsatvādityarthaḥ| tasmātkalpitasyotpādanirodhādipratiṣedho'ṣṭamasyārthaḥ|

asyāṁ tu bhagavatyāṁ grāhyatāpi kalpitasya pratiṣiddhā| bālagrāhyatvāt tasya| aṣṭamādūrdhvaṁ trīṇī vākyāni pariniṣpannaṁ svabhāvamadhikṛtya evamityādi| evamiti kalpitena svabhāvena eteṣāmiti paratnatrarūpāṇāṁ yā asvabhāvatā śūnyatā sā'nabhinirvṛttiriti| sa pariniṣpannasvabhāva ityarthaḥ| yadyevaṁ tadā dharmatāyā dharmādavyatirekād bhrāntikṣaye śūnyatāpi kṣīyeta| atha śūnyatā śāśvatī tadā tadavyatirekād bhrāntikṣaye śūnyatāpi kṣīyeta| atha śūnyatā śāśvatī tadā tadavyatirekād bhrāntirapi śāsva(śva)tī bhavedityata āha| yā cetyādi| yatpariniṣpannaṁ rūpaṁ na te bhrāntisvabhāvāḥ paratantrā dharmā ityarthaḥ| tadevaṁ śūnyatāyāḥ paratantrādavyatirekapratiṣedho navamasyārthaḥ||

tatkimityādi| avyatireke niṣiddhe vyatirekaḥ syāt| tatkimiti tadā katham| anabhinirvṛttimiti śūnyatāmātraṁ bodhisattvam| anabhinirvṛttyāmiti śūnyatāmātraṁ prajñāpāramitāyāmavavadiṣyāmi| na kathaṁcit| nahi jāta śakyo'vavaditum| nāpi jāto'rthaḥ prajñāpāramiteti vyatirekapratiṣedho daśamasyārthaḥ|

nanu paratantrarūpaṁ bhrāntireva| nirvṛttāyāṁ ca bhrāntau prāptistadā ka āśrayaḥ śūnyatāyāḥ ? atha nirāśrayā na tarhi kasyacit dharmatā| ko vā tasyāḥ śaśaviṣāṇādviśeṣa ? śaśaviṣāṇakalpasya ca bodhisattvasya kutaḥ prāptirityāha| na cetyādi| sarvadharmā iti jñeyāḥ skandhādayaḥ| buddhadharmā iti prāptavyā daśabalavaiśāradyādayaḥ| bodhisattvadharmā iti pūrvalabdhā guṇāḥ| yo vā bodhāya carediti bodhisattvaḥ| sarva ete prāptikāle'nabhinrivṛtito'nyatreti śūnyatāvyatirekeṇa nopalabhyante| suviśuddhajñānāvyatirekiṇī sarvaśūnyataiva tadānīṁ khyātītyarthaḥ| idamapyanena sūcitam| ya eṣa buddhabodhisattvapṛthagjanāvasthānagāmitvāddharmadhātuvadeva śāsva(śva)taprakāśastasyāsau dharmatā| yāvatparatantrastāvatparatantradharmatā ucyate| parato buddhadharmatā| svābhāvikaśca kāyo buddhānāmucyata ityamekadaśasyārthaḥ|

dvādaśaṁ vyaktam| sa cedityata ārabhya tatkasya hetorityataḥ prāk| atra cittaṁ nāvalīyata ityādibhiḥ pañcabhiḥ padaiḥ śamathasya pañcākārā ucyante| na bhagnapṛṣṭhī bhavatīti| ekapadena catvāra ākārāḥ| śamayati vyupaśamayati ekotīkaroti cittaṁ samādadhātīti| eṣāmabhāve samādhaye cittasya paścābhdaṅgaprasaṅgāt| atastaireva caturbhiḥ pṛṣṭhabhaṅgapratiṣedhāt na bhagnapṛṣṭhībhavati mānasam| evaṁ ṣaḍbhiḥ padairnavākāraḥ śamatha uktaḥ| bhūtapratyavekṣaṇālokaḥ udyotaḥ| udyotāt trāsastadakaraṇam| akaraṇe[na] pratiṣedhakaraṇāt| tato nottasyatītyekena padena vipaśyanā| na santrasyati na santrāsamāpadyata iti padadvayena yuganaddho mārgaḥ| tathā hi na saṁtrasyatīti na samādhestrasyati tadatyāgāditi śamathāṅgaḥ| saṁprajñānāt trāsaḥ saṁtrāsaḥ| tannāpadyata iti vipaśyanāṅgaḥ| carati prajñāpāramitāyāmiti uddeśaḥ| śeṣeṇa nirdeśaḥ| bhāvayatīti śamathena| upaparīkṣata iti vipaśyanayā| upanidhyāyatītyupanirīkṣamāṇo nipuṇaṁ dhyāyati yuganaddhena mārgeṇeti| dvādaśasyārthaḥ|

asyopapattaye trayodaśaṁ coktam| tatkasya hetorityata ārabhya prāk sarvākārajñatāniryāṇā(ṇā)t| tatkasya hetoriti praśnaḥ| uttaraṁ yasminhītyādi| imān dharmāniti sarvadharmān prajñāpāramitāyāṁ saṁmukhībhūtāyām| rūpaṁ kalpitaṁ yāvadvijñānaṁ yāvadbuddhadharmān nopaitīti nopalabhate, tadapratibhāsāt| nopagacchati na vikalpayati nirvikalpatvāt prajñāpāramitāyaḥ| iti svabhāvavikalpau pratiṣiddhau| viśeṣavikalpau pratiṣeddhumāhaḥ| na rūpāderutpādanirodhau| pūrvvamutpanno rūpādiridānīṁ niruddha iti na paśyati| kalpitasya hi yathālakṣaṇamasatvādutpādanirodhau na staḥ| tasmādubhau na paśyati| nanu paratantrasyānivṛttau duṣpariharaḥ kalpitasya pratibhāsaḥ| tatkutastannopeti ? atha ṣaḍbhirvākyaiḥ kalpiteṣvanabhiniveśābhyāsāttadabhiniveśajanmanaḥ paratantrasya tadānīṁ nirvṛtiriṣyate| apūrvasyānutpadātpūrvasya ca svarasena vyayāt| tau tarhyanutpādavyayau tasya svabhāvau abhāvasvabhāvāḥ sarvadharmā iti paratantraṁ svabhāvamadhikṛtya vacanāt| sarvametaccetasi nidhāya pṛcchati tatkasya hetoriti| uttaraṁ tathā hityādi| yau hi rūpāderanutpādavyayau tau tasyābhāvau| abhāvau ca na bhāvau virodhāt| yatpunaruktamabhāvasvabhāvāḥ paratantrā iti| abhāvadvayavyabhicārastatra svabhāvārtho na punastādātmyaṁ virodhāt| evamabhedaṁ pratiṣidhya bhedapratiṣedhāyāha| ityanutpādavyayau ca rūpādiśca advayametad advaidhīkāramiti| nanu tadānīṁ rūpāderabhāvādadvayībhāvo na yukta ityata āha| yatpunarityādi| naṭra paratantraṁ rūpādi gṛhyate| kiṁ tarhi ? yadadvayamutpādavyayavirahāt pariniṣpannamityarthaḥ| pariniṣpanno hi svabhāvo dharmāṇāṁ kalpitābhāvalakṣaṇaḥ| anutpādavyayāvapi dharmāṇāmabhāvalakṣaṇau| tata ekarasatvādeṣāṁ trayāṇāmadvayībhāva iti bhāvaḥ| iti prāptiniryāṇam||

sarvākārajñātāniryāṇamidānīṁ vaktavyam| tatrādau catvāro dharmā upaparīkṣaṇīyāḥ| katamo bodhisattvaḥ katamā sarvākārajñatā katamā prajñāpāramitā katamā upaparīkṣaṇeti| tatra bodhireva sattvastenocyate bodhisattvaḥ| tayā bodhyā yatsarvadharmāṇāṁ sarvākārajñānaṁ nirabhiniveśaṁ sā tatra sarvākārajñatā| āratā āramitā| grasitaskabhitādivacchāndasa ihāgamaḥ| vikalpādyaḥ (dye)pāntīti pāḥ| vikalpapratipakṣā dharmāḥ| tebhyo'pyāratā viratā yā prajñā seha prajñāpāramitā| yatsarvadharmānnityasukhātmaśāntaśūnyanimittapraṇihitaviviktānāṁ pratyekaṁ tadviparītānāṁ ca ṣoḍaṣānāmārāṇāṁ pratiṣedhena vyupaparīkṣate| tadatropaparīkṣaṇaṁ mahatyorbhagavatyoruktam| tatrordhvamadharamupaparīkṣaṇaṁ tayoruktam| tadevāsyāṁ darśayitumāha| evaṁ bhagavannityataḥ prabhṛti atha khalvāyuṣmān ityataḥ prāk| arthaḥ pūrvavat| atha khalvāyuṣmānityadi| tena hīti yenādvayasyaiṣā gaṇānā kṛtā| advayaśca dharmadhātuḥ| tena kāraṇena bodhisattvopyanutpādaḥ| utpādavirahāddharmadhāturityarthaḥ| paratantrastu svabhāvo neha gaṇyate| tasya paramārthatvāt| paramārthasya nehādhikārāt| kotra doṣa iti cedāha| yadi cet ityādi| duṣkarasya karmaṇaścārikā caraṇam| tāṁ kiṁ kasmāccarati ? prayogavīryeṇa| āsṭāṁ prayogavīryam| yāni duḥkhāni karacaraṇaśiraḥ śarīradānāni satvānāṁ kṛtaśaḥ sattvānāmarthāya tāni vā pratyanubhavituṁ kasmādutsaheta| saṁnāhavīryeṇāpi tadā duṣkaracārikāṁ na carenna vādyavaset| tathā hi kāraṇaparatantratvenāparamārthatvāt| aparamārthasya cānabhyasanīyatvāt| viśeṣato duṣkarasyeti codyam| evamukta ityādinā subhūteḥpariṣkārāḥ| tatrānabhyupagamena prathamo nāhamityādinā| yo hi duṣkaracārikāmicchati tasya sā na syādityaniṣṭāpādanaṁ doṣaḥ syāt| na hīti| kuto necchasīti cet| duṣkarasaṁjñayā duṣkaraṁ carato vipratisāriṇaḥ samyaksambodhervyāvṛttiprasaṅgāt| nāpītyādinā dvitīyaḥ parihāraḥ| na bhavatīti na niṣpadyata ityarthaḥ| api tu ityādinā tṛtīyaḥ| punaraparamityādinā caturthaḥ| yathā ātmetyādi| sarvaduḥkhāni sarvasāśravāḥ pañcaskandhāḥ| tebhyaḥ sarvebhyaḥ parimocayitavyāḥ| sarveṇeti dhātugatiyonyādibhedena| sarveṇa sarvamiti sarva yathā bhavati tisṛbhirduḥkhātābhiḥ| sarvatheti sarvavyavasāyaiḥ sarvamiti niravaśeṣaṁ mocayitavyāḥ| duḥkhaskandhāditi duḥkharāśeḥ| cittapradoṣaḥ pratighaḥ| yathā ātmā na vidyate sarveṇeti ātmasattvajīvapoṣapuruṣādibhedena| sarveṇa sarva yathā bhavati dṛśyādṛśyabhedāt| sarvatheti skandhadhātvādibhyo bhedena| abhedena ca| kathamabhedena sarvaṁ yathā bhavati ? prativargaṁ samastebhyo vyastebhyaśca yathā ātmā tathā sarvadharmā na vidyante| sarveṇeti skandhadhātvādivargabhedena sarveṇa sarva yathā bhavati| vargāṇāṁ paripūrṇāvayavatvāt| punaḥsarva yathā bhavati prativarga te sarva ityarthaḥ| sarvatheti| sarveṣu prabhedeṣu ātmani pareṣu ca samastavyasteṣvityarthaḥ| tadevaṁ duṣkara-cārikācaraṇā bhāvaprasaṅga(ṅgāḥ) catvāra uktāḥ| caturthena parihāreṇaitadapi sūcitam| duṣkaracārikāyā apyanutpāda eva tattvaṁ tadeva tattvaṁ paśyatā sā caritavyā yatāsau śaktā ca bhavenmahāphalā ca| anutpāde sarvaduḥkhānāmapratibhāsanāt tattvadarśanācca| sarvākārasarvadharmavikalpaprabiṣedhāya hetuḥ sthaviro yadapyāyuṣmān ityetadārabhya sannihitādevamuktaḥśabdāt prāk| atra sarvajñatāpīti sarvākārajñatāpi buddhopītyarthaḥ| tataḥ prāptivikalpapratiṣedhārthamāha| evamukta ityata ārabhya atyaṁtaṁ pratibhātīti yāvat| sarvajñateti sarvākārajñatā anuprāptaiva bhavatītyādita eva sarveṣāṁ dharmadhātumātratvāt dharmadhātośca prakṛtyaiva sarvathā viśuddhatvāditi bhāvaḥ| evamukta ityādinā subhūteruttaram| anutpannasya dharmasyeti bodhisattvākhyasya dharmadhātoḥ| prāptimiti prāptatvaṁ| nāhamicchāmi nāpyabhisamayamiti nāpi prāptābhisamayam| yadihīccheyaṁ tadānutpādamicchato me prāptiḥ prasajyeta| naiva tvicchāmīti na yuktaḥ prāptiprasaṅgaḥ| yuktimapyāha nāpītyādinā| sarva eva dharmo'nutpāda ityasmin pakṣe hyeṣaḥ prasaṅgaḥ| tatra anutpannena bodhisattvena anutpannā sarvākārajñatā nāpi prāpyate| ayuktatvāditi bhāvaḥ| ubhayoraṇā[nā]dimattvena prāptyayogāt| āheti śāriputra āha| kiṁ punarityādi| yastūbhayoranutpannatve prāptirayuktā| tatkimanyatarotpattau yuktetyarthaḥ| āheti subhūtiranyatarotpattipakṣaṁ vimocayitumāha kiṁ punarityādi| evakāro bhinnakramatvādantaṁ netavyaḥ| anutpanno dharmaḥ paścādutpanno vā syāt paścādanutpanna eva vā| tatra dvītīyavikalpe kathamanyatarotpatiḥ ? ādye tu vikalpe dharmadhātorutpattivirodha iti bhāvaḥ| tasmādubhayoranutpādāt sādhūktaṁ nāpyanutpannena dharmeṇānutpannā prāptiḥ prāpyata iti yuktaḥ prāptivikalpapratiṣedhaḥ| tasmātsarvadharmāṇāṁ paramārtho dharmadhātuḥ| sa ca prakṛtiprabhāsvaratvādanādinidhanatvācca na prāpyate nāpi prāpnoti, kevalaṁ draṣṭavyaḥ| yattasya darśanaṁ saiva kalpitānāṁ sarvadharmāṇāmanupalabdhiḥ| saiva niratiśayā prajñāpāramitā| tayā parikalpitadharmābhiniveśakṣayāttadabhiniveśahetukāḥ sarvāvaraṇasaṁgrāhiṇaḥ sarvābhūtaparikalpāḥ paratantrākhyāḥ kriyante| pūrveṣāṁ svarasanirodhāt| kāraṇābhāvena pareṣāmanutpādāt| tataḥ prakṛtiprabhāsvaropi bodhisattvākhyo dharmadhāturāgantukairāvaraṇamalairmalinīkṛtaḥ| tena teṣāṁ kṣaye sati tatra kṣayalakṣaṇā viśuddhirapūrvatvāt prāpyate| tadyathā prakṛtyā viśuddhamākāśamāgantukaistuhinarajastamo'bhradhūmādibhirāvaraṇairmalinīkriyate| paścāttadapāye [kṣaya ?]lakṣaṇā viśuddhistena prāpyate| sarvavibhramanivṛttau ca suviśuddhasarvadharmadharmatājñānalakṣaṇā sarvākārajñatā yāpūrvatvāvdodhisattvena labhyate| saiva tasyā viśuddherātmabhūtāyāḥ saṁvedanāprāptyabhisamayaḥ saṁpadyata iti siddhāntaḥ|

tatredānīmāgantukāvaraṇaviśuddhiḥ sthavirābhyāṁ vaktavyā| tāṁ śāriputra ārabhate| āheti śāriputra āha| kiṁ punarityādi| utpadyata ityutpādaḥ| para[ta]ntraḥ svabhāvaḥ| kiṁ punaḥ paścādanutpādaḥ ? kāraṇābhāvādanutpatterityeka pakṣaḥ| utāho'nutpādaḥ ? sarvākārajñatā teṣāṁ dharmaḥ| pūrvamanutpannatvādyaḥ paścādutpadyata iti dvitīyapakṣaḥ| tatrādye pakṣe anutpannāyāḥ sarvākārajñatāyāḥ kutaḥ prāptiḥ ? dvitīyapakṣe sarvākārajñatāyāḥ kāraṇaṁ vaktavyam| abhūtaparikalpaśca śāśvato bhavet kṣayābhāvāditi bhāvaḥ| subhūtirāheti parihāramāha| utpāda utpattiḥ dharmaḥ sarvākārajñatāyāḥ| anutpādo'nutpattiḥ dharmo'bhūtaparikalpasyeti ya eṣa bhedaḥ| nāsau pratibhāti jalpituṁ na rocate vaktum| sarvadharmaśūnyatālambane cittasantāne yaiva sarvabhrāntīnāṁ nivṛttiḥ saiva sarvākārajñatāyā utpattiḥ| ato'syā na kāraṇaṁ vaktavyam| nāpyabhūtaparikalpaḥ śāśvato bhavatīti bhāvaḥ| śāriputra āheti| jalpavikalpapratiṣedhāyāha| anutpādopītyādi| anutpādaḥ pramāna(ṇā)siddhatvātpratibhātyeva rocata eva vaktum| kuto na pratibhātīti kāṅkṣā praśnaḥ| āheti subhūtiruttaramāha| anutpāda evetyādi| jalpa iti mānasaḥ śabdaḥ| pratibhātīti jalpābhidheyaṁ vastu| pratibhānamiti sajalpā buddhiḥ| trayametadanutpāda eva sarvākārajñatāyāṁ dharmatāśarīreṇaiva sarvadharmāṇāṁ tasyāṁ pratibhāsāditi bhāvaḥ| evameva atyantaṁ pratibhātītyupasaṁhāraḥ| iti sarvākārajñatāniryāṇam||

evamukta ityādinā śāriputraḥ prakṛtameva subhūtervacanaṁ praśaṁsanmārganiryāṇaprastāvanāṁ karoti| sthāpayitavyo niḥsaṁśayaṁ gaṇayitavyaḥ| yato yata eveti yatra yatraiva sthāne niḥsarati uttarati na calati na bhraśyati na vi[ro]dhayati na vyākulayati| evamukta iti| evaṁ prastāvanāyāṁ kṛtāyāṁ etad iti mārganiryāṇe| aniśritā anabhiniviṣṭā dharmā yaistathoktāḥ| na vyativartanta iti na bhrasya(śya)nti| evamukta iti sarvadharmāniśritatāyāmuktayām| atreti anantaroktā sarvadharmā'niśritā cāsau paramatvātpāramitā ca| katameti ṣaṇṇāṁ pāramitānāṁ madhye katamā| sārvayānikī yānatrayasādhāraṇī| yaścaiṣā prajñāpāramitaiva| na taharyasyetyata āha| sarvadharmetyādi sugamam| iti hīti yata evaṁ tasmāt| avalīnatvaṁ viṣādaḥ kāṁkṣāyitatvaṁ saṁśayālutā| dandhāyitatvamapratipattiḥ| anyathātvaṁ parāṅmukhībhāvaḥ manasikāreṇeti nirvikalpena manasā| kathamāyuṣmannityādi vikalpakaṁ manasikāraṁ matvā śāriputrasyāyaṁ praśno manasikāreṇa viharantīti yāvat|

tata ūrdhvaṁ evamukta ityādinā subhūteḥ sādhukārapūrvakaṁ vacanam| tatra vistareṇa codyakaraṇāt sādhukāraḥ| api tvityādinā parihāraḥ| artha eveti| asmadiṣṭameva| icchālakṣaṇatvādarthasya| bhūtapadābhidhāneneti vikalpamanasikārasya viparyayo bhūtapadaṁ bhūtaṁ vastu| tasyābhidhānena savistareṇa| aniṣṭāpādanaṁ hi| codyam| neṣṭābhidhānamityupālambhaḥ| yuktitaśceyamicchati darśayituṁ svayameva pṛcchati| tatkasyetyādi| tabhdū tapadaṁ kutaḥ ? sattva ātmā sa iha dṛṣṭāntaḥ| manasikāro vikalpaḥ| sa dārṣṭāntikaḥ| asvabhāvatādirvaiditavyeti sādhāraṇaṁ hetukaṁ netavyaḥ| tatra asvabhāvatā svalakṣaṇaśūnyatā| lakṣaṇamanayorgrāhakatvam| ataśca yathā ātmano'svabhāvatā tathā manasikārasyāpi| grāhakatvāyogāditi hetuḥ| śeṣeṣu asvabhāvatvāditi hetuḥ| sabhdāvo bhāvatvaṁ tadviraho'sadbhāvatā| viviktatā abhāvatā acintyatā tadīyacintāyāṁ nirviṣayatvāt| anabhisaṁbodhanatā samyagjñānāviṣayata| ayathābhūtārthatvena mithyāvastutvenā bhisaṁbodhanaṁ saṁyagjñānamasyeti ayathābhutārthābhisaṁbodhanatā| aneneti yathoktena| evaṁrūpeṇeti bhūtārthapratyavekṣakeṇa| vihāreṇeti śamatharūpeṇa| itiśabdaḥ parivartaparisamāptyarthaḥ||

sarvākārajñatāyāṁ caryā caraṇam| cittotpādādayo daśārthāḥ| taddyotakaḥ parivartastatparivartaḥ||

[āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ] sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ prathamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

śakraparivarto nāma dvitīyaḥ

II

śakraparivarto nāma dvitīyaḥ|

uktā sarvākārajñatā| itaḥ prabhṛti mārgajñatā vaktavyā| tasyāmekādaśavastūni| yataḥ śāstram-

[31] dhyāmīkaraṇatādīni śiṣyakhaṅgapathau ca yau|

mahānuśaṁso dṛṅmārga ehikāmutrikairguṇaiḥ||1-7||

[32] kāritramadhimuktiśca stutastobhitaśaṁsitaḥ(tāḥ)|

pāriṇāme'numode ca manaskārāvanuttamau||1-8||

[33] nirhāraḥ śuddhiratyantamityayaṁ bhāvanāpathaḥ|

vijñānāṁ bodhisatvānāmiti mārgajñatoditā||1-9||

'dhyāmīkaraṇatādi' śrāvakamārgaḥ| 'mahānuśaṁso' bodhisattvasya darśanamārgaḥ| bhāvanāmārgasya 'kāritram'| 'adhimukti'manaskāraḥ| 'stutastobhitasaṁ(śaṁ)sitāḥ'| 'pariṇāmanā'manaskāraḥ| 'anumodanā'manaskāraḥ| 'abhinirhāraḥ'| 'atyantaśuddhiśce'ti| ekādaśavastūni 'mārgajñatā' sā ca 'bodhisattvānāṁ' ityarthaḥ|

tatrodau dhyāmīkaraṇatādīni yataḥ śāstram-

[34] dhyāmīkaraṇatā bhābhirdevānāṁ yogyatāṁ prati|

viṣayo niyato vyāptiḥ svabhāvastasya karma ca||2-1||

asyāṁ 'yogyatāṁ' cittotpādaḥ dvitīyo (prathamo)'rthaḥ| 'tāṁ prati' tadartham| 'dhyāmīkaraṇatā' mandacchāyīkaraṇaṁ 'devānām'| 'bhābhiḥ' iti bhagavataḥ prakṛtiprabhayā sā dvitīyo'rthaḥ| 'viṣayo niyataḥ' iti| tasyā eva viṣayapratiniyamastṛtīyo'rthaḥ| viṣaya'vyāpti'ścaturthaḥ| 'svabhāvaḥ' pañcamaḥ| 'kāritraṁ' ṣaṣṭhaḥ| yadyamī ṣaḍarthāḥ kathametadekaṁ vastu ? iha mārgajñatāyā mūlaṁ cittotpādaḥ| tada(d) rahitānāṁ tasyāmayogyatvāt| ata evāsau yogyatocyate| tata evāsau pradhānam| śeṣastasyāḥ paricchedaḥ| pradhānena ca vyapadeśādekavastūcyate|

tatra dhyāmīkaraṇatāmadhikṛtyāha| tena khalu punarityādi| tena samayeneti tasmin kāle| vivakṣātaḥ kārakāṇi bhavantīti karaṇatvam| khalu śabdo vākyālaṅkāre| punaḥ śabdo viśeṣārthaḥ| abhisamayabhedo viśeṣaḥ| sannipatitaḥ samāgamāt| sanniṣaṇṇo niṣadanāt| trayastriṁśānāṁ kāyo nikāyaḥ| tasmin bhavā iti ṭhal| catvāro mahārājā vaiśravaṇadhṛtarāṣṭravirūḍhakavirūpākṣā caturādiṣu dikṣu| teṣāṁ kāyaḥ| tasmin bhavāḥ| eṣa eva trisāhasro lokadhātuḥ sahā| tasyāḥ patiḥ| brahmaṇaḥ kāyastasmin bhavāḥ| iha tūttarapadavṛddhiḥ| caturthasya dhyānasyāśrayaṁ ca śuddhāvāsāḥ| avṛhā atapāḥ sudṛśāḥ sudarśanā akaniṣṭhāśceti| kutaḥ śuddhāvāsāḥ ? āryāṇāmeva teṣūtpādāt| teṣāṁ pañcānāṁ nikāyānāṁ pañcaiva sahastrāṇi| etāvanta eta rūpiṇo devanikāyā yathodhvamutkṛṣṭāḥ prabhāprabhāvādibhiḥ| yopītyādi| tepi sanniṣaṇṇāḥ| yopi teṣāṁ avabhāsaḥ sopyabhibhūto dhyāmīkṛto'bhūt| samakālameveti yopisopi śabdārthaḥ| yogyatā hi cittotpādastadartha dhyāmīkaraṇam| sarvābhibhūrbhagavāniti viditvā tabhdāve spṛhotpādanāt| avabhāsaḥ prabhā| svakarmaṇo vipaktirvipākaḥ| tasmājjātaḥ sahajo nābhisaṁskārika ityarthaḥ| kena kāraṇenābhibhūtaḥ ? buddhādhiṣṭhānena buddhasannidhānena| kena kartrā? buddhatejasā buddhasya bhagavataḥ prakṛtiprabhayā| nanu tepi mahānubhāvāḥ kasmānna praticakrurityata āha buddhānubhāveneti| buddhānubhāvena sarvānubhāvaḥ pratihanyataḥ iti bhāvaḥ| dhyāmīkaraṇatā||

atha khalvityādi| antikāditi sakāśāt| prajñāpāramitāmiti bodhisatvānāṁ mahāsatvānāmityanena sambandhaḥ| mārgajñatāmityarthaḥ| upadiśyata iti upadeśaḥ| tasyā evārthasyāvagamāya vādo'vavādaḥ tadanubandhāya śāsanī tatsahitā seti samāsaḥ|

sthātavyaṁ śrutamayyā prajñayā| śikṣitavyaṁ cintāmayyā| yogamāpattavyaṁ bhāvanāmayyā|

ānubhāvādayaḥ prabhāvaparyāyāḥ| tadānubhavenetyuddeśaḥ| itarābhyāṁ nirdeśaḥ| tejaseti pratibhānaśakte rodhāya| kena prabhāvena ? adhiṣṭhāneneti prabodhakena| iyatā granthena yogyatāyāḥ prastāvanāṁ kṛtāyāṁ tāmāha| yairityādinā utpāditavyāntena iti yogyatā||

yetvityādi| hīnamārgalabhyaṁ nirvāṇaṁ samyaktvam tasmin niyamaḥ samyaktvaniyāmaḥ| taṁ avakrāntāḥ prāptāḥ| baddhasīmāno baddhasetavaḥ| tadyathā śrotaāpannasaptaktabhdavaparamaḥ| dvitrijanmā kulaṁkulaḥ| anuttarā (ra)samyaksaṁbodhinimittaṁ yat punaḥ punaḥ saṁsaraṇaṁ tasmai cittamutpādāyatumabhavyāḥ| iti śamaikayānaiḥ śrāvakairuttamabodheḥ kadācidapyakāmanādyogyatāyā viṣayapratiniyamaḥ||

api tvityādi utpādayerannityetadantena vyāptiḥ| śrāvakairapi bodhipariṇatikaiḥ samyaksambodhau cittasyotpādanāt| te hi svāṁ bodhimadhigamyāpi buddhabodhisattvānāṁ lokottarāṁ vibhūtiṁ dṛṣṭvā vañcitamivātmānaṁ manyamānāstathāgatairadhiṣṭhitāstadvodhau cittamutpādyācalyabhūmikabodhisattvavannirmitābhirupapattibhirbodhicaryāṁ caritvā parāṁ bodhimadhigacchantīti vyāptiḥ||

nāhaṁ kuśalamūlasyāntarāyaṁ karomīti| svabhāvaḥ kuśalarāśiḥ| sarvakuśaladharmasaṁgrāhakatvāccittotpādasyeti kuśalapakṣatvaṁ yogyatāyāḥ svabhāvaḥ| viśiṣṭebhyo hi dharmebhyo viśiṣṭatamā dharmā adhyālambitavyā iti kāritram| viśiṣṭebhya iti bodhicittasaṁgṛhītebhyaḥ| hetau pañcamā| viśiṣṭatamā dharmā iti mahāyānasaṁgṛhītāḥ phalahetubhūtāḥ| adhyālambitavyā iti prāptavyāḥ| tasmānnāntarāyaṁ karomīti śabdārthaḥ| iti dvividhamahāyānaprāpaṇaṁ bodhicittasya kāritram||

tadevaṁ kecidvodhicittotpādanārthamutsāhitāḥ purvamutpāditabodhicittāstu saṁpraharṣitāḥ| evamutpāditabodhicittvatvādubhayepi te bodhisattvā mahāsattvāḥ santo mārgajñatāyāmutsāhitāḥ| ata āha| atha khalvityādi| sādhustvamiti mahataḥ parārthasya karaṇāt| bhagavataḥ kṛtajñairit| yathā pūrvaṁ jinaputrasya bhagavatastacchrāvakairbahukṛtaṁ tathāsmābhirbhagavataḥ śrāvakairbhagavatputrāṇāṁ bodhisattvānāṁ bahukartavyamiti kṛtajñatārthaḥ| tatkasya hetoriti| tatkṛtajñatvaṁ kena prakāreṇa ? pūrvakā eva paurvakāḥ| brahma nirvāṇaṁ tasmai caraṇaṁ brahmacaryam| taccaraṇaṁ bodhāyeti bodhaye| bodhicaryāṁ caratīti yāvat| yairiti vibhaktipratirūpako nipāto yathārthaḥ avodita iti samprasāraṇam| vada vyaktāyāṁ vācityasya yajāditvāt| avavadita iti kvacitpāṭhaḥ| tatra vada sthairya ityayaṁ dhāturanekārthatvāt| anuparigrahītavyā ityavavaditavyāḥ| anuparivārayitavyā iti anuśāsitavyāḥ| uttarayoḥ padayoḥ saṁśabdaḥ samyagarthaḥ| asmābhirapīti śrāvakairapi| ātmasa [jā]tīyeṣvapyātmavyavahārāt| sādhu cetyavahitaśrotratayā| suṣṭhu cetyavahitamanaskatayā| manasikurviti cintābhāvanābhyām| prajñāpāramitāyāṁ sthātavyamiti mārgajñatāyāṁ veditavyam|

tatrādau śrāvakamārgaḥ| tatra darśanamārgamadhikṛtyāha| śūnyatāyāmityādi| aviparītatvāccatvāri satyāni| āryāṇāṁ satyatvena pratibhānti na bālānāṁ tasmāttānyevāryasatyāni| duḥkha samudayo nirodho mārgaśca| tatra duḥkhaṁ saṁsāriṇaḥ skandhāḥ| duḥkhahetuḥ samadayaḥ| duḥkhakṣayo nirodhaḥ| tatprāpakaṁ jñānaṁ mārgaḥ| eṣāṁ caturṇāmāryasatyānāṁ ya ākārāsteṣāṁ śūnyatāyāṁ tiṣṭhatā śūnyatāṁ paśyatā prajñāpāramitāyāmiti śrāvakīye darśanamārge sthātavyaṁ samāhitena cetasā| śūnyatādarśanaṁ cānupalambha eva| tataḥ śāstram-

[35] caturṇāmāryasatyānāṁ ākārānupalambhataḥ|

śrāvakāṇāmayaṁ mārgo jñeyo mārgajñatānaye||2-2||

śrāvakapiṭake ca satyanāṁ ṣoḍaśākārāḥ paṭhayante| duḥkhamanityato duḥkhato'nātmataḥ śūnyataśca parijñeyam| samadayo hetutaḥ samudayataḥ prabhavataḥ pratyayataśca| nirodho nirodhataḥ śāntataḥ praṇītato niḥśa(sa)raṇataśca| mārgo mārgato nyāyataḥ pratipattito niryāṇikataśceti|| amī neha gṛhyante| ye tu mahatyorbhagavatyoḥ paṭhitāsta iha gṛhyante| pratyāsatteḥ śrāvakabodheśca lāghaveneti prāpaṇāt| tatra duḥkhaṁ caturbhirākārairmanasikaroti pūrvavat| anityato duḥkhato'nātmataḥ śāntataśca yathākramamudayavyayayogitvāt pratikūlatvāt ātmavilakṣaṇatvāt| ātmaśūnyatvācca| ātmaśūnyo hi śāntaḥ| tadyathā kuṇapaḥ| samudayamekādaśabhirākāraiḥ| tatra caturbhirākāraiḥ prahāṇārhattvajñāpanārtham| rogato gaṇḍataḥ śalyato'ghataśca duḥkhahetutvāddaḥkhotkarṣahetutvāduruddharatvāt| aihikāmatrikaduḥkhahetutvena pāpasādharmyācca| punaścaturbhiḥ śa(sa)kya(tya)tvaparijñāpanārtham| parataḥ pralobhadharmataścalataḥ prabhaḍgurataśca| ātmā hi hātumaśakto'yaṁ tu paraḥ| pratikṣaṇavināśitvāt| pralopadharmā ca| arhabhdirunmūlitatvāt| calaśca prakṛtena mārgeṇa bhaṅgitvāt prabhaṅguraśca| ātaptakāritārtha punastribhiḥ| bhayata upadravata upasargataśca| aśanipātādivabhdayahetutvāt| bhūtarākṣasādisādharmyāt durbhikṣaparacakrādisādharmyācceti| pratilomaḥ pratītyasamutpādo avidyānirodhāt saṁskāranirodha ityata ārabhya evamasya kevalasya mahato duḥkhaskandhasya nirodho bhavatīti yāvat| tatra niruddhirnirodha iti nirodhasatyam| nirudhyate'neneti nirodho mārgasatyaṁ saptabhirākāraiḥ| anātmataḥ śāntato viviktataḥ śūnyata ānimittataḥ apraṇihitato'nabhisaṁskārataśca| ātmā hi yogino duḥkhātmanaḥ skandhāḥ| ato duḥkhābhāvādanātmā kleśopaśamācchāntaḥ| duḥkhakleśāvaśucī tayorūpaśamādviviktaḥ| śūcirityarthaḥ| ātmātmīyavirahācchūnyaḥ| sarvasaṁskṛtanimittābhāvādānimittaḥ| traidhātuke praṇidhānaṁ praṇihitam| tat kṣayādapraṇihitaḥ| āyatyāṁ karmābhisaṁskārābhāvādanabhisaṁskāraḥ| mārgasatyamapyebhireva saptabhirākāraiḥ| nirodhaprāpako hi mārgaḥ| tato'nātmaśāntaviviktādiprāpakatvānmārgopyanātmā śānto viviktaḥ śūnya ānimitto'praṇihito'nabhisaṁskāraśca| evamekonatriṁśadākāra iha śrāvakamārga āsu tabdodhiprāpaṇāt| sa caiṣāmākārāṇāmanupalambhena mārgajñatāyāṁ praviśati|

tena hītyādi| yena hīnamārgaṁ bhāvayato bodhisattvasyānupāyakuśalasya hīnabodhau pāta āśaṁkyate| tena hi kāraṇenāsyāṁ mārgajñatāyāṁ mahāsannāho mahadupāyakauśalam| sannaddhena taddharmitena bhavitavyamātmarakṣārtham| tatrāyaṁ mahān sannāho yaduta sarvākārajñatāpratisaṁyuktairmanasikārairbhāvanā karttavyā| vyutthitena ca sarvaṁ tatkuśalamūlamanuttarāyāṁ samyaksaṁbodhau pariṇāmayitavyam| taccānupalambhayogeneti| iti śrāvakāṇāṁ darśanamārgaḥ||

ita ūrdhvaṁ nirodhabhāgīyāni| na rūpe sthātavyamityetadārabhyānena manasikāreṇeti yāvat| tatra na buddhatve sthātavyamityetadante ūṣmā| tata ūrdhva iti hi buddhatvamiti na sthātavyamityetadantena mūrdhā| tato vijñānaṁ śūnyamupalabhyate vetyetadantena kṣānti| śeṣāṇyagradharmaḥ| tatra rūpādiṣvasthānama [na] bhiniveśa ūṣmā| rūpādīnāmidantayā svalakṣaṇānupalambho mūrdhā| rūpādīnāṁ dvayānupalambhaḥ kṣāntiḥ| śūnyaṁ ityanupalambha upalabhyata iti upalambhaḥ| tasmāt śūnyamupalabhyatevetyapi dvayam| śrotaāpattiphalādīnāṁ viśeṣeṣvasthānamagradharmaḥ| tasmādasyāṁ bhagavatyāmanyathaiva śāstrapāṭha unneyaḥ-

asthānamūṣmā rūpādau mūrdhā taditi hīti yat|

kṣāntirna nityaṁ nānityaṁ rūpādītyasthitidvaye||

phala (laṁ) puṁsāmihāryāṇāṁ viśeṣeṣvasthitistu yā|

saivāgradharmo vijñeya āryaśrāvakavartmani||

atra na cakṣuḥ saṁsparśe sthātavyamiti| indriyaviṣayavijñānasannipāte sati yaḥ sukhādivedanotpattyanukūlasyendriyavikārasya paricchedakaḥ sādṛśyamātreṇa sa sukhādivedanājanakaḥcaitasikaḥ sparśa ityucyate| indriyavikāraṁ sādṛśyena spṛśatīti kṛtvā| ata indriyabhedāccakṣuḥsaṁsparśo yāvanmanaḥsaṁsparśaḥ| ukta cābhidharme "trikasannipāte idriyavikāraparicchedaḥ sparśaḥ vedanotpattisanniśrayadānakarmakaḥ" iti| śubhaṁ śuci aśubhamaśuci| asaṁskṛtaprabhāvitaṁ kleśāvidyākṣayasyāsaṁskṛtatvāt| imaṁ lokamitikāmadhātum| tatraiveti akāmini loke| ihaivetyasminneva janmani| anupadhiśeṣa iti upadhayaḥ skandhāḥ| ta eva śeṣāḥ sopadhiṣeśe tadviparyayādanupadhiśeṣaḥ| buddhaparinirvāṇeti| saṁsāranirvāṇayorapratiṣṭhitena| yathākramaṁ sarveṣāṁ kleśikadharmaparikṣayāt, anāśravāṇāṁ ca dharmāṇāmanantānāṁ jagadarthāya yāvadākāśamavasthānāt| na ca tato vyutthita iti prāptāparihāṇitaḥ| na sthito nāsthita ityapratiṣṭhitamānasattvādavyutthānācca| na viṣṭhito naviṣṭhita iti pravāhayogena pūrvavat| śeṣaṁ subodhamityagradharmaḥ| ityuktāni śrāvakamārganirvedhabhāgīyāni||

buddhānubhāvāt khaṅgamārgaprastāvanāya keṣāñciddevaputrāṇāṁ vitarko'bhūt tamāha| atha khalu tatretyādinā| keṣāñciditi ye śrāvakamārgamapi subhūtinā deśyamānaṁ gaṁbhīraṁ menire| kathaṁ yakṣāṇām ? tairuccāraṇāt| kathaṁ yakṣarutādīni ? tabhdāṣātvāt| tatra rutānītyuddeśaḥ| śeṣeṇa nirdeśaḥ| mantritāni vākyāni| pravyāhṛtāni vākyasamūhāḥ| bhāṣate padavākyaiḥ| pravyāharati vākyasamūhaiḥ| deśayatītyavavadatī| upadiśatītyanuśāsti| atha khalvāyuṣmānityādi| idamitilabdhāvasaratvāduddiṣṭaṁ khaṅgajñānam parāmṛṣati| na vijñāyate na vijñāyata iti dvirvacanamavadhāraṇārtham| parato na vijñāyate eva caramabhavakhaṅgaiḥkhaṅgajñānam| paropadeśasya teṣu vaiyarthyāt| yataḥ svayaṁbhūtvena teṣāṁ svayameva tatsaṁmukhībhavatīti paropadeśavaiyarthyam||

tathāhīti| īdṛśyeva hi dharmatā dharmāṇām| kīdṛśītyāha nātretyādi| atreti skandhadhātvāyatanādau| na kiñciditi na kaściddharmaḥ sūcyata iti deśyate| śrūyate śrotrā niḥśvabhāvatvātsarvadharmāṇām| tadyathā nirmitabuddhena nirmitānāṁ pariṣadāṁ dharma deśyamāne na kiñciddeśyate na kaściddeśayitā na kaścicchroteti| atha khalu tesāmityādi| uttānamagambhīraharṣādvivecanam| itītyevamasmābhirvitarkite| anāryāṇāmagocaratvena dūrāt| niṣprapañcatvena sūkṣmāt| dukhagāhatvena gambhīrācchrāva (ka) mārgā dūrataraṁ sūkṣmataraṁ gambhīrataraṁ jñānam| praviśati cetasā| deśayati granthataḥ| bhāṣate arthataḥ| tathā hi nātretyādinā| iti jñānagambhīratā| ataḥ śāstram-

[36] paropadeśavaiyarthyaṁ svayaṁbodhātsvayaṁbhuvām|

gambhīratā ca jñānasya khaṅgānāmabhidhīyate||2-6||

atha khalvāyuṣmāniti| nemāṁkṣāntimanāgamyeti| tathāhi nātretyādinoktam| grāhyābhāvajñānaṁ nāprāpya prāpyaivetyarthaḥ| ataśca śrāvakairapi tajjñānaṁ tathāgatairapyupādeyaṁ sutarāṁ khaṅgairadhigantavyāmiti bhāvaḥ| iti khaṅgānāṁ grāhyavikalpaprahāṇam||

atha khalu punarapītyādi| mantrādibalena pratibhāsamāno mithyāpuruṣo māyā| ṛddhisandarśito nirmitaḥ| tābhyāṁ sadṛśāḥ| māyopamāste sattvā na māyeti| mithyātvameva māyātvaṁ manyante| subhūtistu manyate mithyāviśeṣo māyā ca svapnaṁ ca tābhyāṁ sādṛśyaṁ mithyātvameva| tasmānmāyā ca sattvāścetyadvayaṁ mithyātvena nirviśeṣatvāditi| tadevaṁ māyāpuruṣavat puruṣadravyāṇāmasattvamuktam| sarvadharmā apīti| puruṣadharmā api sarve māyopamāḥ| asati puruṣadravye taddharmāṇāmapyabhāvāt| atha khalvāyuṣmān śāriputra ityādi nāsyā āyuṣmanta ityādinā na kaścitpratyeṣako bhaviṣyatyetadantena sthavirasubhūtirdhārmaśravaṇikavat pratyeṣakānāmapyabhāvamāha| pratīkṣantīti pratyeṣakāḥ| teṣāmabhāvaḥ pratyeṣakapuruṣadravyābhāvāt| sūcyata ityasphuṭaṁ bhāṣyate| paridīpyata iti sphuṭam| prajñapyata iti vaktṛśrotṛbhirvyavahriyate| tasmātsarvathā na santi puruṣadravyāṇi| kevalamadhyātmikeṣu ca skandhādiṣu puruṣaprajñaptiḥ| tataḥ puruṣaprajñaptyāśraye skandhādau grāhaka grāhameṣāmastīti khaṅgānāṁ grāhakavikalpāprahāṇam|

atha khalu śakrasyetyādinā na tat puṣpamityetadantena khaṅgānāṁ gotramucyate| atra dharmaparyāyo dharmaprabhedaḥ| khaṅgamārgaḥ| yannuśabdo| vākyālaṅkāre| subhūtimiti| dharmabhāṇakapūjayā dharmapūjanāt| etaditivakṣyamānaṁ(ṇaṁ) vitarkitaṁ abhūt| śakramanu śakraṁ prati vyāharaṇāyeti vitarkaṁ viditvā bhāṣaṇāya| imānīti prakṛtāni| puṣpāṇītyamalatvena puṣpasādharmyāt khaḍgamārgasaṁgṛhītāni kuśalāni| deveṣu pracarantīti avacaranti na dṛṣṭāni, anāśravatvena dhātupatitatvābhāvāditi bhāvaḥ| abhyavakīrṇānīti pariṣadi nirmitapuṣpaiḥ sūcitāni| nirmitāni yathādarśanamasattvāt| kuta ityāha| naitānītyādi| manomayānītyupasaṁhāraḥ| manonirji(rmi) tānītyarthaḥ| śakrastu manomayatvamapi niṣeddhumāha| anirjātānīti| yathā hi grāhyatvādvṛkṣādayo na santīti na tebhyo nirjātāni tāni| tathā manopi nāsti grāhakatvāditi tatopyanirjātāni subhūtirāha| yatkauśikānirjātaṁ na tatpuṣpamiti yattayornityābhisambandhānna tatpuṣpaṁ na sa khaḍmārgaḥ syādityarthaḥ| evaṁ manyate| nirviśeṣaṁ jātaṁ nirjātam| ataḥ sajātīyaṁ kāryamāśritam| kāraṇamāśrayaḥ| khaḍgamārgaśca khaḍgāśritaḥ| na ca khaḍgasya saṁskṛto dharmo mārgasyāśrayo yujyate sāsravasya vijātīyatvāt| anāsravasyāpi saṁskṛtasyādimatvādādita eva nirāśrayasyānutpattiprasaṅgāt| tasmādanāsravatvena sajātīyaḥ khaḍgasya dharmadhātureva khaḍmārgasyāśraya ādhāraḥ pratiṣṭhāgotramiti khaḍgamārgasyādhāraḥ|| ataḥ śāstram-

[37] grāhyārthakalpanāhānāt grāhakasyāprahāṇataḥ|

ādhārataśca vijñeyaḥ khaḍgamārgasya saṅgrahaḥ||2-8||

atha khaḍgānāṁ kathaṁ parārthakriyāṁ ? icchāmātreṇa tatsiddheḥ| kathaṁ tebhyaḥ śravaṇam ? sūśrūṣāmātreṇa| yataḥ śāstram-

[38] suśrūṣā yatra yatrārthe yasya yasya yathā yathā|

sa so'rthaḥ khyātyaśabdopi tasya tasya tathā tathā||

'yasya yasya' vineyasya| 'yatra yatrārthe' iti nirvedhabhāgīyeṣvāryamārge vā| 'yathā yathā' iti yena yenākāreṇa| atha khalu śakretyādi| dvitīyād atha khalu śakraśabdāt prāk nirvedhabhāgīyāni vaktavyāni| tatra buddhadharmeṣu śikṣata ityetadantena ūṣmā| nāmapadaiḥ prajñaptiḥ vyavahāraḥ| tān nirdiśati| na ca virodhayati tāṁ cottānīkaroti| tāmeva copadiśati| tathā hi prajñaptimātraṁ rūpaṁ prajñaptimātrameva dharmatetyupadiśati ityūṣmā|

yo'prameyeṣvityādinā na parihāṇāyetyetadantena mūrdhā| kathaṁ na śikṣate, anupalambhāditi| iti mūrdhā| yo na rūpasya vivṛddhaya ityādinā atha khalvāyuṣmānityataḥ prāk kṣāntiḥ| atra rūpāderaparigrahayuktirmahatyorbhagavatyoruktā 'adhyātmaśūnyatāṁ yāvadabhāvasvabhāvaśūnyatāmupādāya' iti| iti kṣāntiḥ| atha khalvāyuṣmānityādinā atha khalu śakra ityataḥ prāgagradharmaḥ| evaṁ ceti buddhisthaṁ hetuḥ parāmṛśati| mahatyorbhagavatyorya uktaḥ tathā hi "na sa rūpasyotpādaṁ paśyati na nirodhaṁ nodgrahaṁ notsargaṁ na saṁkleśaṁ nāvadānaṁ na cayaṁ nāpacayaṁ no hānirna vṛddhim" ityagradharmāḥ| ataḥ śāstram-

[39] prajñapteravirodhena dharmatāsūcanākṛtiḥ|

ūṣmagaṁ mūrdhagaṁ rūpādyahānādiprabhāvitam||2-9||

[40] adhyātmaśūnyatādyābhī rūpāderaparigrahāt|

kṣāntī rūpādyanutpādādyākārairagradharmatā||2-10||

ityuktaḥ pratyekabuddhamārgaḥ||

bodhisattvasya mārgo vaktavyaḥ| tamadhikṛtya śāstram-

[41] kṣāntijñānakṣaṇaiḥ satyaṁ satyaṁ prati caturvidhaiḥ|

mārgajñatāyāṁ dṛṅmārgaḥ sānusaṁ (śaṁ) soyamucyate||2-11||

iti saṁkṣepeṇa sūtrārthaḥ| dve kṣāntī dve ca jñāne pratisatyam| duḥkhe dharmajñānakṣāntirduḥkhe dharmajñānam| duḥkhe anvayajñānakṣāntirduḥkhe anvayajñānam| evaṁ samudayanirodhe mārge ca| ebhiḥ pratisatyaṁ caturvidhaiḥ kṣaṇairbodhisattvasya darśanamārgajñatāyāmucyate sahānusaṁ (śaṁ)-syaiḥ| eṣāṁ tu kṣaṇānāṁ viśeṣalakṣaṇamadhikṛtya śāstre pañca ślokāḥ-

[42] ādhārādheyatā'bhāvāttathatābuddhayormithaḥ|

paryāyeṇānanujñānaṁ mahattā sāpramāṇatā||2-12||

[43] parimāṇāttathatābhāvo rūpāderavadhāraṇam|

tasyāṁ sthitasya buddhatve'nugrahā'tyāgatādayaḥ||2-13||

[44] maitryādi śūnyatāvyāptirbuddhatvasya parigrahaḥ|

sarvasya vyavadānasya sarvādhivyādhiśātanam||2-14||

[45] nirvāṇagrāhasā (śā)ntatvaṁ buddhebhyo rakṣaṇādikam|

apramāṇi (aprāṇi) vadhamārabhya sarvākārajñatā naye||2-15||

[46] svayaṁ sthitasya satvānāṁ sthāpanaṁ pariṇāmanam|

dānādīnāṁ ca sambodhāviti mārgajñatākṣaṇāḥ||2-16||

mārgajñatāyāṁ bodhisattvasya darśanamārgakṣaṇā ityarthaḥ|

imāṁ tu bhagavatīmadhikṛtyādyaṁ pādatrayamanyathā kartavyam| tatrādyaḥ kṣaṇaḥ pādadvayena-

rūpādito dhīrnānanyā na cānyā paramārthataḥ|

dhīḥ prajñāpāramitā sā rūpādibhyo nābhinnā lakṣaṇabhedāt| na ca bhinnā paramārthataḥ| tathā hi| yā prajñāpāramitā yadrūpādi yā rūpāditathatā yā ca gaveṣaṇā sarva ete dharmā na saṁyuktā na visaṁyuktā arūpiṇo'nidarśanā'pratighā ekalakṣaṇā yadutālakṣaṇāḥ, na saṁyuktā na visaṁyuktā iti| nābhinnāḥ na bhinnāḥ kalpitā nāmatvāt| bhedābhedayośca bhāvadharmatvāt| ata eva rūpaskandhābhāvādarūpiṇaḥ| cakṣurvijñānābhāvādanidarśanāḥ| svadeśe parasyotpatteravibandhanādapratighāḥ| bhedapratibhāsānāmastaṅgamādekalakṣaṇāḥ| yadutālakṣaṇā iti tathatāmātralakṣaṇāḥ| ata ādyasya kṣaṇasya prastāvanā| atha khalu śakra ityādinā tatkasya hetorityataḥ prāk| tata urdhvamādyakṣaṇa evamukta ityataḥ prāk| iti duḥkhe dharmajñānakṣāntiḥ|

caturṇāṁ kṣaṇānāṁ viśeṣalakṣaṇaṁ śāstreṇa-

[43a] tasyā [:]catuṣṭayaṁ yattu mahattā sā'pramāṇatā|

parimāṇāntatā'bhāvau rūpādeḥ

saha apramāṇatayā 'sā'pramāṇatā'| 'mahattā' apramāṇatā cetyarthaḥ| anta evāntatā| parimāṇaścāntatā| ca tayorabhāvau aparimāṇatā| anantatā cetyarthaḥ| 'tasyāḥ' iti prajñāpāramitāyāstanmahattādi 'catuṣṭayaṁ yat rūpādeḥ' iti sambandhaḥ| rūpādermahattvādinā tadālambanāyāḥ prajñāpāramitāyā mahattvādi| mahāpāramitā| apramāṇapāramitā| aparimāṇapāramitā| anantapāramitā cetyarthaḥ| etacca mahāpāramitāvijñānaṁ nirabhiniveśaṁ draṣṭavyam| evaṁ mahāpāramiteti kauśika nābhiniviśata ityādeḥ sūtrapāṭhāt| ata evamukte śakreṇa teṣāmuddeśaḥ| sthavira ityādikaḥ subhūtinā saślādhānuvādaḥ| tataḥ subhūtinaiva nirdeśaḥ tatkasyetyādi| tatra rūpādīnāṁ mahattā-amuṣmin kāle bhāvo'muṣminnabhāvaḥ-ityevaṁ kālato'paricchedāt tadālambanatvāttasya mahattvam| iti duḥkhe dharmajñānam||

ākāso(śo)pamena tathatāśarīreṇa pramāṇato'paricchedādapramāṇateti| duḥkhe'nvayajñānakṣāntiḥ||

saṁkhyayā aparicchedādaparimāṇateti duḥkhe'nvayajñānam||

deśato'paricchedādanantatā ārambaṇanantatayā ca| ārambaṇaṁ sarvadharmā na ca teṣāmantato(tā)'sti gaṇanātikrāntatvāt| api ca sarvadharmā anantā asattvena teṣāmutpādavināśāntayorabhāvāt| sattvā apyālambanamubhayanairātmyajñāne| te cānantāḥ| śakra āha| tatkathamanantā iti| subhūtirāha| na gaṇanā ayogena gaṇanābahutvena veti| na gaṇanātikrāntatvena| nāpyanantākhyayā saṁkhyayetyarthaḥ| kathaṁ tarhīti tarhi śabdo'kṣamāyām| na dharmādhivacanamiti dharma ātmadravyaṁ na tasyādhivacanaṁ tasyābhāvāt| dharmatvena svārthābhidhānāt nādharmādhivacanam| prakṣiptamiti sūtraiḥ prayuktam| kutaḥ ? yata āgaṁtukaṁ sati vicāre calatvāt| yato'vastukaṁ ātmadravyābhāvāt| ātmasambandhādapyātmeti kiñciducyate| tadapi nāstyātmano'tyantamasattvādityanātmīyam| athavā ātmaprajñaptiviṣayaḥ skandhādirātmīyastasyāpyabhāvādanātmīyam| athavā nāma saṁjñā tasyātmīyaḥ saṁjñī| tadabhāvādanātmīyam| ārambaṇaṁ viṣayastadabhāvāt ānārambaṇam| atreti śāstṛśāsane| etaccāptavacanādapi nairātmyasiddhiṁ darśayitumāha| kā satvānantateti| gaṇanāti krāntatvena na kācitpramāṇasiddhepi nairātmyeāptavacanādapi nātmasiddhiriti darśayitumāha| sacetyādi| svareṇeti vacanena| anantasya lokasya vijñaptirarthajñāpano ghoṣaḥ śabdo'syeti tathoktena| tathāpyatimāṁsalatvāt gambhīro nirghoṣastūryanirghoṣavadvicitraḥ śabdosyeti tathoktena| avitiṣṭhamāna iti aviśrāmyena| api nviti kinnu| ādiśuddhatvamādita evāsattvapariśuddhatvaṁ sarvatrāsattvam| anenāpi paryāyeṇa prakāreṇa| anantapāramiteyam| katamenetyata āha| evaṁ sattvānantayeti| satvānāmutpādanirodhāntavirahāt sattvānantatayeti| evaṁ cetyevameva| na gaṇānatikrāntatveneti samudaye dharmajñānakṣāntiḥ||

avadhāraṇam||

tasyāṁ sthitasya buddhatve,

'tasyāṁ' prajñāpāramitāyāṁ sthitāyāṁ yad 'buddhatve'vadhāraṇaṁ' buddha eva sa dṛṣṭavya iti sa ṣaṣṭhaḥ kṣaṇaḥ| tasya prastāvanā| atha khalu sendrakā ityādinā| indra śakraḥ| brahmā sahāpatiḥ| prajāpatayaścatvāro lokapālāḥ| viśiṣṭa dharmaśravaṇapraharṣādaprayatnajaṁ vacanaṁ udānaṁ tat udānayanti sma| udīratavantaḥ| aho ityāścarye| dharma iti deśanādharmaḥ| punaḥ dharma iti dharmaprakāśito darśanamārgaḥ| tasyaiva dharmasya dharmatā prakṛtistathā gatotpādanam| ata evāhuḥ ya ityādi| prādurbhāva utpādo'nāśravalakṣaṇaḥ sūcyate| tadvacanātkilādau pratīteḥ| tataḥ kramena(ṇa) sphuṭena sphuṭataraṁ sphuṭatamaṁ ca pratīteḥ| deśyate prakāśyate prabhāvyate ca| tathāgatamityādinā tameva ṣaṣṭhaṁ kṣaṇamāhuḥ| adyāgreṇeti| adya prabhṛti dhārayiṣyāmaḥ| avirahito prāptā'parihāṇāt| vihariṣyati saṁmukhībhāvāt| tathāgataṁ tu svayamavadhārayiṣyāma iti yaduktaṁ tattathāgatatve niyatamaviśeṣalābhāt| tallābhe ca vyākaraṇam| tata āha yadāhamityādi| alpavayo hi śrotriyo māṇavaka ityucyate| tasyāmantraṇaṁmāṇavaka, bhaviṣyasi buddho bhagavān svayamabhisaṁbodhāt| buddhiratiśayenāsyāstīti buddhaḥ| tādṛśaṁ pratyekabuddhopīti| tadvayavacchedārthaṁ bhagavad grahaṇam| ṣaḍivadhena bhagārthena tasya yogāt| bhagavān bodhisattvopi| tadvayavacchedārthaṁ buddhagrahaṇaṁ tasyānabhisambodhāt| yathā dharmāstathaiva gadanāt tathāgataḥ| gadeḥ pacādyac| nairuktastakāraḥ| arayaḥ kleśāstān hatavāniti arhan| samyagaviparītaṁ samastaṁ buddhamaneneti samyaksaṁbuddhaḥ| etena śāstṛtvasaṁpaduktā| na hyavaktā viparītavaktā vā śāstā bhavati| viparītavacanaṁ ca kleśavaśādajñānādvā bhavet| taccobhayamasya nāsti yathākramamarhatvāt samyaksambuddhatvācc| saṁsāriṇaḥ kathamī[dṛśī] śaktiriti cedāha sugata iti| gataḥ punarbhavāt muktaḥ| suśabdaḥ prasa (śa)-stāpunarāvṛttiniḥśeṣārthaḥ, surūpavat sunaṣṭajvaravat supūrṇaghaṭavacca| bāhyaśaikṣāśaikṣāṇāṁ vyavacchedāya yathākramam| tatra lokottareṇa mārgeṇa gatatvāt praśastaṁ gataḥ| naivaṁ bāhyāḥ| sāvadhikatvena tanmokṣasyāmokṣatvāt|

"punarāvṛttirityuktau janmadoṣasamubhdavau|"

tau ca śaikṣāṇām| aśaikṣastu bhagavāṁstasmādapunarāvṛttyā gataḥ| śeṣamakleśanirjvaraṁ|

"kāyavākbuddhivaiguṇyaṁ mārgākṣapaṭutāpi vā|"

tadaśaikṣāṇāmapi hīnayānarhatāṁ yathāsambhavamasti| na tu bhagavataḥ| tato niḥśeṣagamanāt sugataḥ| kathamekaḥ suśabdastrīnarthānāha ? tantreṇa nyāyena| tadyathā śveto dhāvati| alambumāṇāṁ yāteti| śvetaḥ śuklaḥ śvā itaḥ śvetaḥ| alambumā nāma grāmaḥ| tasya yātā gantā bumā api grāmaḥ| tasyālaṅganteti| kathaṁ sugataḥ ? yato vidyācaraṇasampannaḥ| vidyā adhiprajñaṁ śikṣā, adhiśīlamadhicittaṁ ca| śikṣācaraṇaṁ vidyā puraścaraṇatvāttayoḥ| ato vidyayā cakṣuṣeva paśyan| itarābhyāṁ caraṇābhyāmiva tathā gamanāt sugataḥ| tadanena padadvayena śāstṛtvasampado heturūktaḥ| lokaviditi lokasya vinayanakālākālādiparijñānāllokavit| puruṣā eva damyā damanīyā vineyatvāt| teṣāṁ sārathiḥ samyagvinetā| tasya sadṛśaḥ sārathirastyeva| tadanyaḥ sugatastatodhikastu| nāstīti anuttaraḥ puruṣadamyasārathiḥ| anena padadvayena śāstṛtvasampado heturuktaḥ| athāsya karmaṇo viṣayaḥ| kiṁ durgatiṁ gatā api ? netyāha| śāstā devānāṁ ca manuṣyāṇāṁ ceti| iti samudaye dharmajñānam||

atha khalu ta ityādinā saptamaṁ kṣaṇamāhuḥ| āścaryamāhārikārthe| paramāścaryamanuparigrāhikāthe| yāvacchabdaḥ paryantārthaḥ| dānapāramitāyā śīla-pāramitāyā yāvat sarvajñatāyāḥ sarvākārajñatāyā ityarthaḥ| āhāriketyākarṣikā| anuparigrāhiketyanuśabdo'nvayārthaḥ| anvayo yuktirnyāyaḥ| aparigrahonutsargayogaḥ| aparigrahānutsargayogayoḥ sāhityam| anvayena parigrāhikā yathā na parigṛṇhāti na cotsṛjati tathā parigrāhiketyarthaḥ| atra śāstram-

iti| ādānamādiparigrahaḥ| anugraho'vikalpanam| ayamaparigrahārthaḥ| atyāga eva atyāgatā| ayamanutsargārthaḥ| bodhisattvāḥ parigṛṇhanti| bhagavatī tān parigrāhayatīti samudaye'nvayajñānakṣāntiḥ||

śakreṇa prastāvakatvādupalakṣitaḥ parivartaḥ śakraparivartaḥ||

āryāṣṭasāhastrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ dvitīyaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

aprameyaguṇadhāraṇapāramitāstūpasatkāro nāma tṛtīyaḥ

III

aprameyaguṇadhāraṇapāramitāstūpasatkāro nāma tṛtīyaḥ|

'maitryādi' iti śāstram| maitrī karuṇāmuditopekṣāścatvāryapramāṇāni maitryādi| tadātmakaṁ darśanamaṣṭamaḥ kṣaṇa ityarthaḥ| taddeśanā nidānam| atha khalu bhagavānityādinā āmantrayate smetyetadantena saṁgītikāra āha| sākṣīkaraṇamaṣṭame kṣaṇe hīnayānapatanapratipakṣagauravātiśayotpādanāya| tameva kṣaṇam| bhagavānāha| yo hītyādinā prajñāpāramitāmiti prakaraṇāddarśanakṣaṇaḥ| prajñā saiva pāraṁgateti pāramitā| kasya pāram ? hīnayānapatanabhūmeḥ| kā cāsau ? yā catur(rṇāṁ) apramāṇātmakaṁ darśanam| tathāhi tatprāpto bodhisattvaḥ sarvasattveṣvātmasamatādarśī tānaśaraṇān hitvā nātmanaḥ kevalasya hitamīhate yena hīnayāne nipatet| tasmānmaitryādirūpaṁ darśanamatra prajñāpāramitā| saiva cāṣṭamaḥ kṣaṇaḥ| tāṁ yaḥ kaścid grahīṣyati yāvat paryavāpsyati sākṣātkaraṇāt| pravartayiṣyatīti parebhyaḥ prakāśitāyāstasyāstairudgrahaṇāt| yāvatpravartanāt| na tasyetyādiranuśaṁstaḥ (saḥ) pravartayiṣyatīti yāvat| iti samudaye anvayajñānam|

'śūnyatāvyāptiḥ' iti śāstram| ṣoḍaśānāṁ śūnyatānāṁ darśanena yā vyāptiḥ sarvāsāṁ darśanaṁ sa navamaḥ kṣaṇaḥ ityarthaḥ| tamāha| na ca khalvityādinā| ihāpi darśanakṣaṇaḥ prajñāpāraṁgateti pāramitā| kasya pāram ? śūnyatānāṁ ṣoḍaśānāmapi| tāsāṁ darśanāt| atrānuśaṁsaḥ| ādvitīyādatha| khalu śabdāt| acchannaḥ pradeśo avakāśaḥ| nipannaḥ śayitaḥ| bhaviṣyati prabandhena pravakṣyati| rakṣāvaraṇasahitā guptiḥ| tatra śastrādinā rakṣā rakṣaniyogādāvaraṇam| svayamupasaṁkramya tasyādhiṣṭhānāt guptiḥ| athavā śarīrasya sarvasukhopasaṁharaṇaṁ rakṣā| bāhyopakramanivāraṇamāvaraṇam| ādhyātmikarogādinivāraṇaṁ guptiḥ| teṣāṁ saṁvidhānaṁ samyak prayogo vā vā manasā vā| iti nirodhe dharmajñānakṣāntiḥ||

'buddhatvasya parigrahaḥ' iti| buddhasya bhāvo buddhatvam| yena buddho bhavati tasya parigrahalakṣaṇaḥ prabhāsvarasamādhidhāraṇāsampat| abuddhakeṣu ca buddhakṣetreṣu buddharūpasyātmanaḥ saṁdarśanam| tamāha| atha khalu śakra ityādinā| imāṁ prajñāpāramitāmitiṁ darśanakṣaṇam| imān guṇāniti lakṣaṇasampadādīn| iyata ityabhyunnatān| dṛṣṭadhārmikāniti dṛṣṭo dharmaḥ prāptaṁ janma| tatrabhavān| pratilabhata ityuddeśaḥ| parigṛṇhātīti nirdeśaḥ| iti nirodhe dharmajñānam||

'sarvasya vyavadānasya' ityekādaśaḥ| vyavadāyantyaneneti vyavadānam| dānapāramitādi| tasya sarvasya parigrahaḥ| tamāha| kiṁ punarityādinā punaraparamityataḥ prāk| iti nirodhe anvayajñānakṣāntiḥ|

'sarvādhivyādhiśātanaṁ' iti| ādhayo vyasanāni| tīrthikairābhimānikaiśca saha vigrahavivādani(vi)rodhāsteṣāṁ śātanam| tathā ca tacchatanaṁ yathā teṣāṁ paścāttata imāṁ śrutavatāṁ tribhiryānaiḥ kleśadurgatisaṁsārāruyā vyādhayaḥ kṣīyante| tasmāt sarvādhiśātanam| darśanaṁ dvādaśaḥ kṣaṇaḥ| tamāha punaraparamityādinā saṁsthāpyanta ityetadantena| dharmamiti śāsanam| vigrahītavyaṁ tāḍanena| vivaditavyaṁ kalahena| virodhayitavyaṁ parasparadveṣeṇa| te'bhiprāyā iti vigrahādyabhiprāyāḥ| evaṁ hyetabhdavatīti| eṣaiva hi dharmatetyarthaḥ imāmiti dvādaśakṣaṇalakṣaṇām| [oṣadhī] oṣaḥ prabhāvaḥ| sa dhīyate'syāmiti dadhāteḥ kvip pratyayaḥ| jātireṣā tata oṣadherajātāvityaṇa bhavati| strīliṅgaścāyaṁ tataḥ kṛdikārādaktiṅ iti dīrghavikalpaḥ| āśīḥ sarpasya daṁṣṭrā| tasyāṁ viṣamasyeti āśīviṣaḥ sarpaḥ| janturdehī| prāṇakajāta iti tiryagviśeṣaḥ| tejaseti prabhāvena| baleneti bādhakatvena| sthāmata ityabādhyatvena| balādhāneneti tadyogena sāmarthyādhānāt| iti nirodhe anvayajñānam|

'nirvāṇagrāhaśāntatvaṁ' iti| grāho'bhiniveśaḥ| etadāha tatkasya hetorityādinā| prajñāpāramiteti trayodaśaḥ kṣaṇaḥ| iti mārge dharmajñānakṣāntiḥ||

'buddhebhyo rakṣaṇādikaṁ' iti buddhebhyo rakṣaṇam| ādiśabdāddevādibhyaḥ| etadāha| catvāraścetyādinā bhaviṣyatītyetadantena| prajñāpārami[tāmi]ti caturdaśakṣaṇaḥ| iti mārge dharmajñānam||

'aprāṇivadhamārabhya sarvākārajñatā naye|

svayaṁ sthitasya sattvānāṁ sthāpanaṁ'

iti prāṇātipātaviratiraprāṇivadhaḥ| tamādiṁ kṛtvā yatpāramitādau yāvatsarvākārajñatāyāṁ sthitasya tatraiva yatpareṣāṁ sthāpanaṁ sa pañcadaśakṣaṇaḥ| etadāha punaraparamityādinā| prajñāpāramitādīnāṁ parebhya upadeśo vacanam| ādeyaṁ grāhyam| tadasya svayamapi teṣu sthitatvādityādeyavacanaḥ| mṛdu priyaṁ vacanamasyeti mṛduvacanaḥ| dānādīnāṁ teṣu ca sthitānāṁ varṇabhāṣaṇāt| mitavacano hitasyaiva vacanāt| aprakīrṇavacano hitasyāpyahitamiśrasyāvacanāt| iti mārge anvayajñānakṣāntiḥ||

'pariṇāmanaṁ' 'dānādīnāṁ ca sambodhau' iti ṣoḍaśa kṣaṇa| tamāha| na ca krodhābhibhūta ityā[ra]bhya svādhyāsyatītyetadantena| paridamayati krodhāsaṁśamanāt| pariṇāmayati unnatilakṣaṇasya mānasya kṣayanayanāt| upanāho vairam| vyāpādaḥ sattvavidveṣaḥ| anuśayo vairānubandhaḥ| smṛtirmaitrī ceti| tayoḥ smṛtimāha| tasyaivamityādinā| teneti vyāpādena| paribhedo vikāraḥ| dhakṣyata iti daheḥ prayogaḥ| etena saparivāyordveṣamānayoḥ prahāṇamuktam| dveṣeṇa hi pareṣāmanugrahaṁ na kurvīta| tasmāttāvubhau prahāya dānādīnāmātmanaḥ kuśalānāmanuttarāyāṁ samyaksaṁbodhau tribhiryānaiḥ sarvasattvaparinirvāpaṇāya pariṇāmena paraṁ darśanaṁ ṣoḍaśa kṣaṇa ityuktaṁ bhavati| ityukto bodhisattvānāṁ darśanamārgaḥ||

lokottara eva darśa[na]mārgo bhāvanāmārgastu dvidhā laukiko lokottaraśca| tāvubhau yathākramaṁ paścādvaktavyau| ādita eva lokottarasya bhāvanāmārgasya kāritraṁ granthalābhavādabhidheyam| tatra śāstram-

[47] sarvato damanaṁ nāmaḥ sarvataḥ kleśanirṇayaḥ|

upakramāviṣahyatvaṁ bodhirādhārapūyatā||2-17||

namanaṁ 'nāmaḥ' sarvata iti vartate| 'sarvataḥ' iti pariśubdārthaḥ| paridamanaṁ pariṇamanaṁ cetyarthaḥ| te ubhe yathākramaṁ dveṣamānayoḥ parikṣayāt| te dve| evamukte śakra ityādinā mahāsattvānāmityetadantenāha| eṣu ṣaṭsu kāritreṣu prajñāpāramitāśabdena bodhisattvānāṁ bhāvanāmārga ucyate| yatheyamityarthaḥ| iti paridamanapariṇāmanakāritre|

'sarvataḥ kleśanirjayaḥ' iti| svaparakleśānāmatyantajayāt| tamāha bhagavānityādinā naitat sthānaṁ vidyata ityetadantena| jīvitāntarāyo veti| tatraiva śastrasampāte paropakrameṇa veti| mṛgayādimadhyagatopi parasyaiṣa upakramaḥ| pareṣāṁ tena| svaparakleśārjanayā bhagavatyā tena nirjitāstasyaiṣa niṣyanda iti bhāvaḥ| iti kleśanirjayākāritram||

jīvitāntarāyāya kṛtāḥ parairupakramāstasminna prabhavantīti 'upakramāviṣahyatvam"| tadāha| sacedityādinā nobhayavyābādhāya cetayata ityetadantena| tatreti śarīre| tatkasya hetoriti tadapatanaṁ kutaḥ ? uttaraṁ mahāvidyetyādinā| sarvakālaṁ sarvatra deśe sarvavipakṣeṣu vāpratihataprabhāvatvādyathākramaṁ mahatī| apramāṇā aparimāṇā ca| tato'dhikābhāvād anuttarā| samābhāvād asamā| samena samaḥ samasamaḥ| kiñcidūnajātī[ya]tvāt samasamā| tasyā apyabhāvād asamasamā| ātmano ābādhaḥ| upaghātaḥ| evaṁ pareṣāmubhayasya ca tadartha na cetayate| na cittaṁ vyāpārayati| tasmātparopakramairaviṣahyatvamasyāḥ karmeti| upakramāviṣahyatvakāritram||

'bodhiḥ' iti| anuttarā samyaksaṁbodhiḥ| pañcamaṁ kāritram| tadāha| acaitanyeṣu sarvajñajñānena| vyavalokayiṣyatīti| vinayanādyartham| tatkasya hetoriti tat sarvajñajñānaṁ kutaḥ ? na taktiñcidasti yanna prāptamiti| sarve hi buddhadharmāḥ prāptavyāḥ| te ca pratyātmavedyāḥ| tato yadyanena prāptā na syurnāyaṁ sarvavibhdavet| tasmānna tatkiñcidasti yadasya na prāptaṁ syāt| tataḥ prāpyamitaracca sarvaṁ jānātīti na tatkiñcidasti yadasya na jñātaṁ syāt| prakarṣagataṁ ca sākṣātkārijñānamiha gṛhyate| tata āha| na kiñcidasti yadasākṣātkṛtaṁ syāt ? iti vāśabdāḥ parasparāpekṣayā vikalpārthāḥ| tasmādasau sarvajñaḥ| tasya jñānaṁ sarvajñajñānam| saiva samyaksambodhiḥ| tathā hi samyagjñānaṁ sambodhiḥ| samyagiti sākṣāt| saiva bodhivivakṣātaḥ sarvotkarṣagataḥ samyaksambodhiḥ sarvajñānaṁ ceti| vyavahārato bhedo na vastutaḥ| abhisaṁbhotsyata iti pratilapsyate| iti sambodhikāritram||

'ādhārapūjyatā' iti| dvividha ādhāraḥ| eka pustakagatāyāḥ tasyā apara udgṛhyamānāyā yāvaduddiśyamānāyāḥ tasya pūjyatā tadvadeva dvividhā| tatra gatānāṁ sattvānāṁ parairaviheṭhanīyatā| te dve yathākramaṁ punaraparabāhyadvayena parigṛṇhātītyetadantenāha| antaśa iti paramāpacaye| na satkariṣyata iti sthāpanādūrdhvam| avatāro randhramavakāśaḥ| sthāpayitveti bahiṣkṛtya| pūrvajanmano'paraparyāyavedanīyaṁ niyatavipākamakuśalaṁ pūrvakarma| tasya vipāko'niṣṭaphalam| imamiti yathoktam| tadyathetyādinā dṛṣṭāntaḥ| evamevetyādinā dārṣṭāntikaḥ| bodhimaṇḍagata iti| maṇḍaḥ sāraḥ| bodhyarthe maṇḍo bodhimaṇḍaḥ| tasminniṣadha bodheradhigamāt| kasya sāraḥ? kāñcanamayyāḥ pṛthivyāḥ| tathāhi vivarti(rta) syādau| kāñcanamayyāṁ pṛthivyāmabhinirvṛttāyāṁ caturatnamaye merau saptasu kāñcanaparvateṣu saptasu sitāsu bāhyamahodadhau, ayameva cakravāte(vṭhe) abhinirvṛtte, kāñcanamayyāḥ pṛthivyāḥ sāro vajramayaḥ samabhyudgataḥ| yo mṛnma (ṇma)yeṣu caturṣu dvīpeṣvaṣṭāsu cāntaradvīpeṣvabhinirvṛtteṣu jambūdvīpasya nābhiḥ saṁvṛttaḥ sa ca vajramayatvādvodhāsanatvācca vajrāsanamityucyate| sa bodhimaṇḍaḥ| taṁ gatāḥ prāptāḥ| samante bhavaḥ sāmantaḥ| veṣṭanaparisāmantaḥ pariveṣṭaḥ| abhyantaraṁ madhyam| bodhāya vṛkṣo bodhivṛkṣaḥ| tanmūle niṣadha bodheradhigamāt| tasya mūlaṁ mūlābhiniveśaparicchinnaḥ pradeśaḥ| tadgataḥ| vāśabdāḥ parasparāpekṣayā vikalpārthāḥ| viheṭhayitumiti vihiṁsitum| vyāpādayitumiti nihaṁtum| āveśayitumiti bhūtapiśācādipraveśanāt| bhayādipratipakṣatvāt| abhayamavairamanuttrāsaṁ mahāmaitrīnāmekamapramāṇam| prabhāvayantīti niṣpādayanti prakāśayantīti sasainyasya mārasya vighnatopi kramaṇāt| caityabhūta iti| cāyṛ pūjāyām| cāyyate devatā asminniti caityam| kṛtyalyuṭo bahulamityadhikaraṇe ṇyat| āya edbhāvaśca stūpa ityarthaḥ| tadbhūtastattādṛśaḥ| nirmālyāderakarṣārhatvāt| apacāyanīyaḥ| yataścaityabhūtastamanye na hiṁsanti| yataḥ śaraṇādistatastatragatā avadhyā bhavanti| tatra sannihitaṁ trāyata iti trāṇam| abhyupagacchato bhayaṁ śṛṇātīti śaraṇam| abhayā līyante asminniti layanam| paramayanaṁ parāyaṇaṁ parā gatiḥ| iti ṣaṣṭhamādhārapūjyatākāritrama||

laukiko bhāvanāmārgaḥ| ādau vaktavya ādyatvāt| sa ca trividhaḥ| adhimuktimanaskāraḥ pariṇāmanāmanaskāro'numodanāmanaskāraśca| tatrādhimuktimanaskāramadhikṛtya śāstram-

[48] adhimuktistridhā jñeyā svārthā ca svaparārthikā|

parārthikaiveti

svasyaiva svaparayoḥ parasyaiva cārthaḥ pradhānamāśayato yasyāṁ sā yathākramaṁ 'svārthā' 'svaparārthā' parārthaiva' ca| tataḥ śāstram-

eṣā ca pratyekaṁ trividheṣyate||2-28||

[49] mṛdvī madhyādhimātrā ca

'eṣā' iti svārthādiḥ| 'trividhā' mṛdvayādibhedena| tataḥ śāstram-

mṛdumadhyādi bhedataḥ|

sā punastrividhā

mṛdvayādīnāṁ pratyekaṁ mṛdvayādibhedāt| tadyathā svārthādimṛdumṛdvī mṛdumadhyāmṛdvadhimātrā| madhyamṛdvī madhyamadhyā madhyādhimātrā| adhimātramṛdvī adhimātramadhyā adhimātrādhimātrā ca| evaṁ svaparārthā| evaṁ parārthā ca| tata śāstram-

ityevaṁ saptaviṁśatidhā matā||2-29||

'ityevaṁ' trīṇi vārāṇi tribhirbhedāt 'saptaviṁśatidhā' iṣyate|

adhimuktiḥ śraddhāchandau saṁpratyayābhilāṣalakṣaṇau kvādhimukti ? sūtrasūtrārtharūpāyāṁ bhagavatyāṁ taccaryāyāṁ ca lekhanādikāyāṁ tatpūjāyāṁ ca puṣpādibhirbahuvidhāttābhiḥ| caryāpūjobhdave ca puṇye yathā sūtram| tatra prathamā| evamukte śakra ityādinā yaḥ prajñāpāramitāyai pūjāṁ kariṣyatītyetadantena| likhitveti svayam| pustakagatāṁ vā kṛtveti pareṇa| divyābhiriti viśiṣṭābhiḥ| javānka(?)puṣpādivarjanāt| puṣpāṇi muktakusumāni| mālyāni srajaḥ| gandhā gandhadārūṇi| vilepanāni sa (ta)māla bhavāni| cūrṇā agarucandanādīnām| cīvarāṇi vastrāṇi| pūjābhiriti nivedyādibhiḥ| bahuvidhābhiriti bhakṣyalehyādibhedāt| puṣpādibhiḥ satkuryāditi sambandhaḥ| pūjayedityarthaḥ| gurukuryāditi gauraveṇa| mānayediti premnā(mṇā)| pūjayediti praṇāmāñjalistutyādibhiḥ| arcayediti dakṣiṇāvartaiḥ| apacāyediti nirmālyādyapanayanaiḥ| śarīrāṇīti dhātūna| stūpeṣviti cetyeṣu pratiṣṭhāpayedavasthāpayet| parigṛṇhīyāt karaṇḍādīn kṛtvā| dhārayedvā karaṇḍādivahanāt| tāṁśceti stūpakaraṇḍādīn| yoyaṁ sarvajñatātmabhāva iti sarvajñataivātmabhāvaḥ| sa nirvartitaḥ| katamasyāṁ pratipadi śikṣamāṇena yāvatsamyaksambuddhena| kā punaḥ sarvajñatetyāha| anuttarāsamyaksambodhiḥ sarvajñateti| abhinirvartitārthaḥ| ka ityāha| asyāpyarthamāha| pratilabdheti| ihaiveti asyāmeva| ātmabhāvaścāsau ātmaprajñapteḥ śarīraṁ ca rūpakāyastathāgato gacchati| kiṁ gacchati tathāgata iti| saṁkhyāṁ gaṇanām| prajñāpāramitā ca upāyakauśalyaṁ ca tābhyāṁ nirjātaḥ san| prabhāvanāntāścatvāro nirdeśāḥ| loke pratītiḥ prabhāvanā| ayamevaiti bhagavatīpūjakaḥ| tatra iti tathāgataśarīrapūjakāt| śeṣaṁ subodham| iti svārthādhimuktiḥ mṛdumṛdvī||

evamukte śakra ityādinā hīnaprajñairityetadantena dvītiyā| likhiṣyanti yāvatparyavāpsyantīti svārthaḥ| tata ūrdhva parārthaḥ| tatra pravartayiṣyantītyuddeśaḥ| tribhirnirdeśaḥ| deśayiṣyantītyarthataḥ| upadekṣyantītityavadiṣyanti| uddekṣyantīti granthataḥ| svādhyāsyantīti svādhyāna(ya)ma(mi)tyabhyāsaḥ| mahārthikā mahāphalā| sā kṛtā satī evaṁ bhaviṣyatīti mahāphalaiva bhaviṣyatīti| na jñāsyantīti na śroṣyanti śabdataḥ| na vetsyantīti pustakaṁ na lapsyante| na vedayiṣyantīti| vedanaṁ vedaḥ arthajñānam| tatkarotītiṇic| arthaṁ na jñāsyantītyarthaḥ| uteti prakārāntaram| avetyeti lokottareṇa jñānena satyān jñātvā| prasādaḥ cittagato dharmaḥ| yena cittamatyantamakaluṣīkriyate| udakamiva dakaprasādena maṇinā| śrotasa āpattiḥ saiva phalam| sakṛdāgāmino'nāgāminaśca phalam| arhato bhāvo'rhatvaṁ caturthaphalam| ātmānamekaṁ prati bodhiḥ pratyekabodhiḥ| upavṛṁhayitveti lyap kasmānna bhavati ? upabṛhaṁnamupabṛṁhaḥ taṁ kṛtvetyeke| tathāpi prāpnoti| curādau saṁgrāmayatipāṭhasya niyamārthatvāt' saṁgrāmayatereva sopasargāt nānyasmāditi| tasmāt prādipratirūpako yanna prādiḥ pradattādivat| avinivartanāya hitā avinivartanīyā| durabhisambheveti durlabhā| vīryaṁ kuśale karmaṇyutsāhaḥ| kutsitakarmaṇi saktaḥ kusīdaḥ| sīdateḥ sapratyayo'ravindavat| sattvaṁ dhairyaḥ| cittaṁ samādhiḥ| saṁjñā smṛtiḥ| adhimuktiḥ śraddhā| tattvapravicayaḥ prajñā| śraddhādindriyāṇāṁ daurbalyaṁ hīnavīryādipadairucyate| tatra hīnavīryaḥ kusīdairiti viryendriyasya hīnasattvaiḥ| hīnacittairiti samādhīndriyasya| hīnasaṁjñairiti smṛtīndriyasya| hīnādhimuktikairiti śraddhendriyasya| hīnaprajñairiti prajñendriyasya| bhagavatyā durabhisambhavatvajñānaṁ sopattikaṁ caryātirekaḥ| puṇyātireka ūhyaḥ| śeṣaṁ pūrvavat| iti svārthādhimuktirmṛdumadhyā||

tasmāttarhītyādinā pratisartavyāntena tṛtīyā| abhīkṣṇaṁ śravaṇādi paripraśnaśca saṁśayacddedārthaḥ| pratisartavyatāyāśca sopattikaṁ jñānamante caryātireka ūhyaḥ| śeṣaṁ pūrvavat| iti svārthādhimuktirmṛdvadhimātrā||

tasmāttarhītyādinā dvitīyaprasavatiparyantena caturthī| saptaratnāni tadyathā suvarṇa rūpyaṁ vaiḍūrya musāragalvaṁ| aśmagarbhaḥ lohitikā muktā karketanaṁ ca| tannidānamiti taddhetukam bhagavatyāṁ śraddhadhimokṣaprasādāḥ| cittotpādo'dhyāśayataḥ| śravaṇādikaṁ arthavivaraṇaṁ manasā anvavekṣā parimīmāṁsā ca| pustakagatāṁ vā kṛtvā saddharmacirasthiti hetornetrya vaikalyāya ca| avasthāpanaṁ caryātirekaḥ puṇyātirekaḥ| yathāpāṭhaṁ śeṣa purvavat| iti svārthadhimaktirmadhyamṛdvī||

tiṣṭhantu khalvityādinā dvitīya prasavatiparyantena pañcamī| eṣa eva dvitīyo mūrajaphalena mahatā jambuvṛkṣeṇa lakṣitatvāt jambūdvīpaḥ| tato nidānamutpattirasyeti tathoktam| śeṣaṁ subodham| itaḥ prabhṛti yatrānuśaṁsaḥ paṭhyate na caryātirekastatra yadyathoktānuśaṁsa śraddhādikaṁ sa caryātirekaḥ| iti svārthādhimuktirmadhyamadhyā||

tiṣṭhantvityādinā dvitīyaprasavatyantena ṣaṣṭhī| catvāro mahādvīpā āsminniti cāturmahādvīpaḥ| svārthe aṇa| lokadhāraṇāt lokadhātau| śeṣaṁ tathaiva| iti svārthādhimuktirmadhyādhimātrā||

tiṣṭhantvityādi dvitīyaprasavatiparyantā saptamī| caturdvīpakānāṁ sahasraṁ parimāṇamasyeti sāhasraḥ| sa eva paripurṇatvena cūḍāyogāt cūḍikaḥ| iti svārthādhimuktiradhimātramṛdvī||

tathobhayāntā aṣṭamī| dvīḥsāhasraṁ parimāṇamasyeti dvisāhasraḥ sāhasrasahasramityarthaḥ| sa ca madhyamaḥ sāhasramahāsāhasrayormadhyatvāt| iti svārthadhimuktiradhimātramadhyā||

tathaivāntau navamyām| triḥsahasraṁ parimāṇamasyeti trisāhasram| dvi(tri)sāhasrāṇāṁ sahasramityarthaḥ| sa eva mahāsāhasraḥ| iti svārthādhimuktiradhimātrādhimātrā||

tiṣṭhantvādirbhavatiparyantā daśamī| trisāhasra eva lokadhātuḥ| kintu tasmin sarvasattvā manuṣyā bhaveyuḥ| na pūrvaṁ na caramamasminnityapūrvācaramam sahetyarthaḥ| ato jñāyata iha sattvā eva sattvāḥ pūrvatra manuṣyā eveti| parikalpaḥ kalpanā| yāvajjīvaṁ caityapūjā sarvāsu| iha tu kalpaṁ vā kalpāvaśeṣaṁ vā| asyāṁ ca sarvagītavādyaiḥ sarvapuṣpādibhiścaityapūjātirekaḥ| bhagavatīpūjāpuṇyātirekopapattijñānamante| so'syāṁ caryāpūjātireka| iti parārthadhimuktirmṛdumṛdvī||

tiṣṭhantvityādinā prajñāpāramitā mahāsamudrādityetadantenaikādaśī| gaṅgānadīvālikopameṣu trisāhasreṣviti stupasatkāre viśeṣaḥ| śeṣaṁ daśamīvat| bhagavatīcaryāpūjāsu sopapattikamanuśaṁsavistara parijñānamatirekaḥ| idṛśatvena cittātikramād acintyā sadṛśābhāvād atulyam| puṇyābhisaṁskāraḥ puṇyakarma| śatatamīmapītyādi| ādāvante ca kalāṁ nopaitīti vacanaṁ madhyepi sambandhārtham| atra ca bhāgaḥ kalā| nopaitīti nārghati| na labhata ityarthaḥ| na kevalaṁ kalāṁ nopaiti tulanārtham| kiṁ tarhi saṁkhyāmapi kalāmapi gaṇanāmapi| apiśabdaiḥ parasparāpekṣayā samuccayaḥ| uktaṁ yathā kalāṁ nopaiti| kathaṁ saṁkhyā ? saṁkhyābhirekai [ra] pyatulanāt| pūrvakasya puṇyasya śatamapi sahasramapi yāvatkoṭīśatasahasramapi paścimasya puṇyasya tulanāya na kṣamata iti| gaṇanā gaṇitaṁ pratyutpannādiḥ| tāṁ kathaṁ nopaiti ? tadatirekepyatulanāt| pūrvakasya puṇyasya pañcaguṇāpi viṁśatirdaśaguṇamapi sa (śa)taṁ yāvallakṣaguṇāpi koṭī paścimasya puṇyasya tulanāya na kṣamata iti| upamāmapyaupamyapi upaniśāmapi na kṣama [ta] iti pareṇa sambandhaḥ| upamitirūpamā| saiva aupamyam| 'svārthe pyañ| upaniśānamupaniśā| tatrābhinnamupamānamupamā saṁkhyātamupamānamaupamyam| gaṇitamupamānamupaniśā| tadapi trayaṁ tulanāya na kṣamate| tadyathā kalāprasṛtopamenāpi pūrvakeṇa na śakyamuttaraṁ tulayitum| daśaprasṛtopamenāpīti| upaniṣadamapi na kṣamata iti| evamatyantatulanābhāvāt tulanārthayā upaniṣat samīpaniṣadanaṁ pārśvato'vasthitiḥ, tāmapi nārhatītyarthaḥ| mārṣeti āmantraṇam| āryetyarthaḥ| samudācārā abhiprāyāḥ| samanvāhāraḥ smaraṇam| svādhyāyo mano jāpaḥ| mahāvidyādipada trayaṁ vyākhyātama| ato'dhikāyā vidyāyā abhāvānniruttarā| atodhikasya dharmasyābhāvādanuttarā| tulyavidyāntarābhāvā dasamā| asamaistathāgataiḥ samatvādasamasamā| prabhāvyanta iti prakāśante| saptabhirbodhyaṅgaiḥ samprayuktāni taṁ niśrayatvāt| taiḥ parigṛhītā adhiṣṭhitāḥ| buddhānāṁ jñānaṁ svayaṁ bhāvāt svayambhū| cittātikramādacintyam| pūrvaśruteneti pūrvaśrutobhdavena| auṣadhītāra iti auṣadhyaśca tārāśca| avabhāsayantītyavabhāsaṁ kurvanti| dharmo nirvāṇaṁ sarvadharmotkṛṣṭatvāt| sa eva samaḥ yānatrayasya dhāraṇatvāt| sa eva sa (śa)maḥ kleśaduḥkhopasamatvāt| tasmai caryā| kuśalaṁ sucaritaṁ tasya caryā| viṣamo mṛtyuhetuḥ| tasyāparihāro viṣamāparihāraḥ| ayamuddeśaḥ| śeṣo nirdeśaḥ| daṇḍa upavāsanādiḥ| parigṛhītatvaṁ pratyupasthiteti| tatsvabhāvena tathābhāvāt| vyāḍāḥ caṇḍamṛgāḥ| sarīsṛpāḥ sarpāḥ kuṭilaṁ gamanāt| teṣāṁ kāntāraḥ| sthāpayitvetyādi yatpūrvakarmavipākena taṁ bahiṣkṛtya| samanvāhāro manasikaraṇam| pratihatacittā iti sadveṣacitāḥ| vicakṣuḥ vimanāḥ| balakāyo balasamūhaḥ| tasya catvāryaṅgāni gajavājipattirathāḥ| vyūhaḥ sannipātaḥ| bimbisāro magadhādhipaḥ| prasenajit srāvastīpatiḥ| śākyāḥ śākyakulajāḥ kṣatriyāḥ| licchavayo vaiśālakāḥ| pratyu[dā]vṛtto nivṛttaḥ| vihāyasāntarīkṣagatā iti ākāśenākāśaṅgatāḥ| cirasyeti cireṇa| upāvṛtteti punarāyātā| avarakeṇeti alpakena| yathā prajñāpāramitā tathābhāvaṁ tathātvam| prajñāpāramitaiva mahāsamudraḥ| iti svaparārthādhimuktiḥ mṛdumadhyā||

atha khalvityādinā dvitīya pariṇāyikāntena dvādaśī| ṣaṭpāramitānāyikatvādijñānaṁ sopattikaścaryātirekaḥ puṇyātireka uktaḥ| śeṣaṁ pūrvavat| varṇaḥ stotraṁ guṇā vā| pūrvaṅgameti agreśvarī| nāyiketi saṁgrāhikā| pariṇāyiketi saṁvardhikā| prajñāpāramitā hi svayemeva paramatvāt pāramitā| itarāstayaiva sarvajñatāyāṁ pariṇāmitatvena| śeṣaṁ subodham| iti svaparārthadhimuktirmṛdvadhimātrā|

atha khalvityādinā guṇān vadāmītyetadantena trayodaśī| yopyenāṁ pustakagatāṁ saddharmacirasthitihetoḥ sthāpayitvā pūjayet| tasyāpi sarva ete'nuśaṁsā iti jñānamatra caryadhikyam| iti svaparārthādhimuktirmadhyamṛdvī|

evamukta ityādirdvitīyapunaraparāt prāk caturdaśī| ryātireko yathābhūtam| iti svaparārthādhimuktirmadhyamadhyā|

punaraparamityādinā yatra khalu punarityataḥ prāk pañcadaśī| pratyanuyogaḥ praśnaḥ| iti svaparārthādhimuktirmadhyādhimātrā||

yatra khalvityādinā evamukta ityataḥ prāk ṣoḍaśī| sarvadevopasaṁkramaṇaśraddhā tebhyaśca dharmadānacaryātirekaḥ| iti svaparārthādhimuktiradhimātramṛdvī||

evamukta ityādinā dṛṣṭadhārmikān guṇān parigṛṇhātītyetadantena saptadaśī| devādyāgamanārcanajñānāt praharṣo bhagavatīprabhāvena śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| saṁjānīta iti saṁlakṣayati| niṣṭheti niścayaḥ| gantavyeti kartavyā| amānuṣaṁ sattvamiti manuṣyeṣu bhavo mānuṣaḥ| na tathā amānuṣaḥ| aśucyabhāvāt caukṣaḥ| puṣpādiyogāt śuciḥ| apakramaṇamapamaraṇam| klamathaḥ pīḍā| udāro mahān| pratibhotsyata iti budhyateḥ prayogaḥ| gṛddhiḥ abhilāṣaḥ| saṁjñā smṛti| iti svaparārthādhimuktiradhimātramadhyā||

punaraparamityādinā āparivartasamāpteraṣṭādaśī| caryātireko yathāsūtram| iti svaparārthādhimuktiradhimātrādhimātrā||

aprameyetyādi| atra stūpaścaityam| pāramitā prajñāpāramitā| dhāraṇaṁ dvividham| pustakagatāṁ kṛtvā yadasyāḥ saddharmacirasthitaye bahiḥsthāpanam| yaccodgrahaṇadhāraṇādibhiradhyātmameva sthāpanam||

aprameyaguṇadhāraṇaṁ yasyāḥ sā tathoktā| tathoktā ca sā parāmitā ca sā ca stūpaśceti dvandvaḥ| tayoḥ satkāraḥ puṣpādibhiḥ pūjā| tadabhidhāyī parivarto'prameyaguṇadhāraṇastūpasatkāraparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ tṛtīyaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

guṇaparikīrtanaparivarto nāma caturthaḥ

IV

guṇaparikīrtanaparivarto nāma caturthaḥ|

adhimuktayo'dhikṛtāḥ| tatra nava svāerthā navaiva ca svaparārthā uktāḥ| asmiṁstu parivarte navaiva parārthā vaktavyāḥ| tatrādau tathāgataśarīreṣvityetadantena ūnaviṁśatitamī| prajñāpāramitaiva dharmakāyatvādatyantapūjyā| tathā rūpakāyaḥ satyakāyatvādityetasminnarthe yau śraddhāprasādau sāmarthyagamyaśca mātrātirekaḥ sa iha caryātirekaḥ| tathāgatānāṁ śarīrāṇi dhātavaḥ| karaṇe ṣaṣṭhī| taiḥ paripūrṇaḥ| kiṁ vyāptimātreṇa ? netyāha| cūḍikābaddha iti| dīyeta iti upanyasyeta| ekatareṇa pravāryamāṇa iti| anayorekaṁ gṛhāṇeti nimantryamānaḥ| citrīkāro gauravātiśayaḥ| gurutarā hi bhagavatī tebhyaḥ| etaddhi śarīramiti| yā prajñāpāramitā| bhūtārthastathyārthaḥ| tadyogāt bhūtārthikam| sīdatīti sat| anityaḥ| saccāsau kāyaśceti satkāyo rūpakāyaḥ| dharmakāyapariniṣpattita iti| atrāryamārgo dharmaḥ| sa ca prakarṣa gataḥ prajñāpāramitaiva| nānityaḥ pravāhanityatvāt| bhūtakoṭiprabhāvita iti| bhūtāni tattvāni teṣāṁ koṭiragram| tato'dhikasya tattvasyābhāvāt| tasyāmeva prabhāvito vyahṛtastādātmyāt| katamaḥ kāya ityāha| yadutetyādi| tathatāmātraparamārthaṁ taddarśanī prajñāpāramitā na tato bhidyata iti bhāvaḥ| tatkiṁ tathāgatadhātuṣvagauravameva ? netyāha| na khalvityādi subodham| iti parārthādhimuktirmṛdumṛdvī||

api tvityādinā tiṣṭhatu khalvityataḥ prāgviṁśatitamī| apituśabdo viśeṣārthaḥ| yadyapi teṣu me gauravaṁ tathāpītyarthaḥ| punaḥśabdastu pūrvamapi viśeṣayoktatvāt| nirjātānīti viśeṣaṇatvepi hetutvaṁ gamyate nirjātatvādityarthaḥ| tadyathāpītyādinā dṛṣṭāntaḥ devasabhādhikaraṇatvāt devasabhā mahatī śālā yasyāṁ śakrastrayastriṁśebhyo dharma deśayati| ata eva sā sudharmetyucyate| [a] sya ca sudarśanasya devanagarasya dakṣiṇapaścimadigbhāga iti| īṣo (śo) mahāpuruṣaḥ| tasyākhyā pratibhāso rūciḥ| mahatī śākhā asyeti maheśākhyaḥ| mahānmanā ityarthaḥ| sa ceha jñānātmā samyaksaṁbuddhaḥ| tasya hetupratyayabhūto hetusvabhāvo pratyayasvabhāvo ca| ata evāha| tathāgatasyetyādi| tatra sarvajñajñānaṁ śakravat| tathāgatadhātavo nāsya hetupratyayabhūtāḥ| śakrasya tadāsanavat| pūrvatra kāyasyādhārabhūto rūpakāya evoktaḥ| iha tu maheśākhyasya jñānakāyasyāsanasthānīyaḥ| ityasminnarthe yau śraddhāprasādau sa caryātirekaḥ| iti parārthādhimuktirmṛdumadhyā||

tiṣṭhatvityādinā tathāgataśarīreṣvityetadantena ekaviṁśatitamī| ihoktabhagavatīmāhātmye yau śraddhāprasādau sa eva caryātirekaḥ| iti parārthādhimuktirmṛdvavadhimātrā||

api tvādi tathāgataśarīrāntāt dvāviṁśatitamī| tathāgato hi sarvalokā (ke) bhyudgatatvāt pūjyataraḥ pūjyatamaḥ sa ca sarvajñajñānam| tato yadi dhātavastadādhāratvāt pūjyāstadā tajjananī tatopi pūjyatamā kā kathā dhātūnāmityasminnarthe śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| iti parārthādhimuktirmadhyamṛdvī||

api tvityādinā bhājanabhūtānyabhūvannityetadantena trayoviṁśatitamī| prajñāpāramitāyāḥ sarvajñajñānasya ca guṇā ihoktamaṇiratnānusāreṇa veditavyāḥ| yathā coddhṛtepi tasmiṁ maṇiratnakaraṇḍakaḥ spṛhaṇīyo bhavati| evaṁ buddhastanmātro guṇaiḥ parinirvṛtepi bhagavati dhātavaḥ pūjyā bhavantītyasminnarthe śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| iti parārthādhimuktirmadhyamadhyā||

yathā ca bhagavā(va)nityādinā tathāgataśarīreṣvityetadantena caturviśatitamī| yathā prajñāpāramitānirjātatvāddeśanādharmaḥ parairapi nirdeśyamānaḥ pūjyo bhavati| rājapuruṣaśca rājānubhāvādakutobhayaḥ sarvatra pūjyaḥ| evaṁ prajñāpāramitānirjātatvāttadanubhāvācca dhātavaḥ pūjyā ityasminnarthe puṇyātireke ca śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| iti parārthādhimuktirmadhyādhimātrā||

api tvityādinā pūjā kṛtā bhavatītyetadantena pañcaviṁśatitamī| bhagavatīpūjayā traiyadhvikatathāgatāḥ pūjitā bhavantītyasminnarthe śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| iti parārthādhimuktiradhimātramṛdvī||

punaraparamityādinā dvitīyaṁ paśyatiparyantena ṣaḍviṁśatitamī| traiyadhvikatathāgatānāṁ dharmatayā darśayitrī bhagavatyevetyasminnarthe śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| dharmatā dharmakāyaḥ sa ca prajñāpāramitaiveti bhāvaḥ| aparisamāpte eva śakravākye bhagavānāha evametadityādi| ahamapyabhisaṁbuddha iti yāvat| āgamyeti prāpya hetuṁkṛtya| iyatāpi bhagavatyāḥ samyaksaṁbodhikāraṇatvamuktaṁ na tu dharmakāyatvam| tadupasūcanāya punaḥ śakra āha| mahāpāramitetyādi| samyakprajānātīti niṣprapañcena jñānena vettītyarthaḥ| saṁpaśyatīti sarvākāraṁ paśyatītyarthaḥ| sphuṭīkarttu bhagavānāha| evametadityādi| iti parārthādhimuktiradhimātramadhyā||

atha khalu śakra ityādinā āparivartasamāpteḥ saptaviṁśatitamī| sarva mahāyānaṁ pāramitābhiḥ saṁgṛhītam| tāsu bhagavatī pradhānaṁ pūrvaṅgamatvāt saṁgrāhakatvāccetyasminnarthe śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| upāyakauśalyena parigṛhītānāmityuddeśaḥ| prajñāpāramitayā sarvākārajñatāyāṁ pariṇāmitānāmiti nirdeśaḥ| tatra prakṛtipāramitānāṁ dṛṣṭāntā nānāpuṣpādikā vṛkṣāḥ| ekarasā tu chāyā teṣāmupāyakauśalyaparigṛhītānāṁ dṛṣṭāntaḥ| iti parārthādhimuktiradhimātrādhimātrā||

prakṛtatvātprajñāpāramitāyāḥ ye guṇāsteṣāṁ parikīrtanaḥ parivartastathoktaḥ|

āryāṣṭasāhastrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākāraśāntiviracitāyāṁ caturthaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

puṇyaparyāyaparivarto nāma pañcamaḥ

V

puṇyaparyāyaparivarto nāma pañcamaḥ|

uktaṁ 'kāritramadhimuktiśca'| 'stutistobhitaśaṁsitāḥ' vaktavyāḥ 'stutaṁ' sutiḥ| 'stobhitaṁ' stotraḥ| subdhātorbhāve ktaḥ| śaṁsanaṁ śaṁsaḥ| so'syāstīti śaṁsī| tabhdāvaḥ 'śaṁsitā' praśaṁsetyarthaḥ| ataḥ śāstram-

[50] stutiḥ stobhaḥ praśaṁsā ca prajñāpāramitāṁ prati|

adhimokṣasya mātrāṇāṁ navakaistribhiriṣyate||2-20||

prajñāpāramitāyā yo'dhimokṣaḥ pūrvamuktaḥ svārthobhayārthaparārthabhedena trayodhimuktinavakā ityarthaḥ| tasya guṇobhdāvanaṁ 'mātrāṇāṁ' prabhedānāṁ 'tribhirnavakaiḥ' yathākramam| 'stutiḥ stobhaḥ praśaṁsā ca' 'iṣyata' ityekavacanaṁ stutyādibhiḥ pratyekamabhisambandhāt| tatra guṇobhdāvanasya mṛdumadhyādhimātrabhedāḥ stutistobhapraśaṁsāḥ| tāsāmapi mṛdumṛdvādayo'dhimātrādhimātraparyantāḥ prabhedāstrayo navakā ityarthaḥ| tāsāṁ dvau hetū bodhisattvasya parārthakaraṇaśaktiḥ parārthapradhānatā ca|

tatrādau punaraparamityataḥ prāk prathamā| asyāṁ parārthakaraṇaśaktistriṣu vastuṣvadhimokṣo dṛḍhataraḥ| kartavyopadeśe bhagavatīguṇe svayaṁ ca tasyāḥ kartavyatayādau śakra āha| ya ityādinā adhimuñcedityetadantena| yo bhagavan kulaputro vā kuladuhitā vādhimuñcediti sambandhaḥ| kimadhimuñcedityāha| imāmityādi sarvam| imāṁ prajñāpāramitāmadhyāśayataḥ śṛṇuyādudgṛṇhīyāt| yāvannetryavaikalyeneti| kathamityāha| bodhāya bodhaye cittamutpādya| kīdṛśaḥ prasannacitto'syāmeva| katham ? adhimucya| imāmaviparītatvenātyantamavadhārya| tacca śraddhayeti darśayitumāha| abhiśraddadhadavakalpayan| imāmeva| hetau śatṛpratyayaḥ| asyāmeva śraddhayetyarthaḥ| āse(śe)rate kuśalā dharmā asminnityāśayaḥ| jalāśayavat| sa punaḥ śraddhācchandau| adhikaḥ prakaṣṭa āśayo adhyāśayaḥ| tena śṛṇuyād granthato'rthataśca| udgṛṇhīyād āvartayet| dhārayediti hṛdaye sthāpayet| vācayet pāṭhayet| paryavāpnuyāditi sarvathā avagaccheta| iyatā svārtho uktaḥ|

pravartayediti pareṣu sañcārayet| ayamuddeśaḥ| paro nirdeśaḥ| deśayedgranthato bhāṣaṇāt| upadiśed arthataḥ| uddiśedityavavadet| iyato parārthaḥ|

svādhyāyediti sutarāmabhyaset| punaḥ punaḥ svārthakaraṇāt| parebhyaśca samprakāśayediti santataṁ prakāśayedgranthataḥ| vistareṇeti bahubhyaḥ prakāśanāt| vivṛṇuyāditi vistareṇeti vartate| manasā'nvavekṣeteti cittenānubudhya saṁyojya paśyet| sa(śa)mathotpādanāt| parimīmāṁsāmiti vicārāṇāṁ vipaśyanotpādanāt| iyatā caryoktā|

asyā abhāve pakṣāntaramāha| pustaketyādinā| ata eva antaśaḥśabdaḥ| pustakagatāmiti| imāmeva dhārayediti| avinaśvarī kuryāt| sthāpayediti svagṛhādau| tisṛbhirāśaṁsābhiḥ| santa āryāḥ| teṣāṁ dharmamārga iti saddharmaḥ| tasya cirasthitiḥ| taddhetoḥ tadartham| iyaṁ hi sādhāraṇaḥ| saddharma iti prathameyamāśaṁsā sarvāryānadhikṛtya| buddhāśca lokaguravasteṣāṁ ca kṛtajñairasmābhirbhavitavyam| teṣāmiyaṁ netrī bodheḥ prāpikā prajñā| taistrikalpāsaṁkhyeyā pariśrameṇotpādya samyaganāgatajanatārthāya svavaṁśe'vasthāpitā| yāvadasmānupagatā| tato mā buddhanetrī samucchedobhūd ityapīmāṁ sthāpayet| iti dvitīyeyamāśaṁsā buddhānadhikṛtya| bodhisattvānāṁ cānugrahopasaṁhāraḥ karaṇīyaḥ| sa ca kṛto bhaviṣyati| anayā sthāyitayā netryavaikalyena| ityapīmāṁ sthāpayediti tṛtīyeyamāśaṁsā bodhisattvānadhikṛtya| iti śabdaḥ pūrvatrāpi sambadhyate mā bhūditi| iyatā dvividhaḥ kartavyopadeśa uktaḥ|

imaṁ nirdeśamiti kartavyopadeśam| evaṁ mahārthiketyādi| mahān arthakāryamasyā iti mahārthikā| ayamuddeśaḥ| paro nirdeśaḥ| mahānuśaṁsā yathoktaraiṇu(nu)śaṁsaḥ| mahāphalā strotaāpannatvena, sakṛdāgāmitvena, anāgāmitvena, arhattvena, pratyekabodhyā, samyaksambodhyā ca| mahāvipākā sarvābhiścaryāvibhūtibhiḥ| bahumahāguṇasamanvāgatetyupasaṁhāraḥ| iyatā bhagavatīguṇa uktaḥ|

aparityajanīyā parigrahādanutsargācca| rakṣitavyā agnimūṣikādibhyaḥ| gopāyitavyā caurādibhyaḥ| yasmāt paramadurlabhā| iyatā svayaṁ kartavyamuktam|

itīti| etadvastutrayamadhimuñcet| evamevetyavadhārayet| asatyāṁ ca pravṛttau nādhimokṣo dṛḍhaḥ syāt| tata iyatā parārthakaraṇaśaktiruktā| tasyāṁ satyāṁ yaḥ parārtha svalpamapi na karoti svalpaṁ vā karoti so'lpapuṇyaḥ| itarastasmāt bahutarapuṇyaḥ| tasyaitā stutistotrapraśaṁsāḥ| ataḥ svayameva cetyādinā dvitīyaprasavatiparyantena stutiḥ prathamā||

svayameva ceti cakāro ya ityasyānukarṣaṇārthaḥ| na tu parāṁ(raiḥ) pūjāḥ(jāṁ) kārayatītyevakārārthaḥ| saṁpūjyeti sarvapūjāḥ kṛtvā| arthanamarthaḥ| pūjāyāmicchā tadyogādarthikāya| atiśayena tadyogācchandikāya| yācamānāyeti pūjayituṁ bhagavatīṁ prārthayamānāya| dadyādityabhyupagacchet| upanāmayet sannipātayet| niryātayet grāhayet| parityajed avipratisārāt| antaśaḥ iti yāvadityarthaḥ| pustakagatāmapi kṛtveti svayaṁ likhitvā tena vā likhitvā tanmūlyena vā svamūlyena vā lekhayitvā parityāgo dānaṁ tasmai buddhiricchā asyeti tadbuddhiḥ| saṁprakāśayediti guṇataḥ svarūpataśca| dadyāt pūjanāya| saṁvibhajediti spharatāmadhikānāṁ vā dānāt| vistāro vaipulyam| tena caratīti vaistārikī| pratyātmamityātmanaiva| śeṣaṁ subodham| iti mṛdumṛdvī stutiḥ|

punaraparādiḥ prāk punaraparāt dvitīyā| tat iti prathamastutāt| iti mṛdumadhyā stutiḥ||

punaraparādi tiṣṭhantuśabdāt prāk tṛtīyā| samādāpayediti samyak grāhayet| pratiṣṭhāyet anatikramāt| abhiśraddadhaditi bhagavatīguṇān| anyathā na samyak dātā syāt| abhiśraddadhata iti| anyathā na sa dānapātraṁ syāt| evamuttareṣvapi veditavyam| kilāsitā kusīdaḥ| akilāsitā vīryam| tayā sampādayed yathoktaṁ kāryam| udyukto'bhiyuktaḥ sannamuṁ bodhisattvaṁ bhagavatīṁ grāhayet| bodhisādhanatvena pratipādayedvācā| tathaiva sandarśayed yuktibhiḥ| tataḥ samādāpayed vācanārcanādiṣu pravṛtteḥ| pravṛttaṁ samuttejayed utsāhayet| vīryakausīdyayorguṇadoṣākhyānāt| ārabdhavīrya stutibhiḥ saṁpraharṣayet| viparyasto lokastato nedaṁ śakyamiti cedāha| vācetyādi| trividho lokaḥ śrāddho vimukha udāsīnaśca| tatra śrāddhaṁ vācaiva neṣyati| sa hi saṁbhāvitasya vācaiva gacchati| vimukhaṁ vineśyati| kudṛṣṭīnāṁ yuktibhirbādhanāt udāsīnamanuneṣyati| anurañjayiṣyati bhagavatyā tadguṇākhyānāt| evaṁ pātrīkṛto ya arthamasyā asmai saṁprakāśayiṣyati| evaṁ ceti prakāśite vā'rthe'syacittaṁ śodhayiṣyati| kuddaṣṭīnāṁ bādhanāt| tathāpi saṁśayinaṁ nirvicikitsaṁ kariṣyati yuktyantaraiḥ| śikṣasvatisṛbhiḥ śikṣābhiḥ| atra hītyādinā ta evāha| śikṣamāṇaḥ cintayā| caraṇa(na) samarthena (śamathena) vyāyacchamāno vipaśyamānayā| sattvadhātuḥ sattvarāśiḥ| ātyantikatvād anuttare| upadhayaḥ skandhāḥ sāsravāḥ sāsravānāsravā vā| teṣāṁ saṁkṣayaḥ samastakṣayaḥ| tannimittam| abhivineśyasi sarvāvaraṇakṣayāt| bhūtakoṭiprabhāvanatā tanmātraśeṣatā| parityāgabuddhyeti sarvākārayā tyāgabuddhayā| tata iti dvītīyāyāṁ stutāt daśakuśalapratiṣṭhāpakācca| iti mṛddhadhimātrā stutiḥ||

ita ūrdhva pañcānāṁ stutīnāṁ tiṣṭhantvādiḥ pratiṣṭhāpayedantaḥ pūrvo bhāgaḥ| tata ūrdhva tatkiṁ manyasa ityādi punaparāt prāk paścimo bhāgaḥ| āsu ca sūtrokte puṇyātirekaiḥ śraddhādikaṁ sāmarthyagamyaśca mātrātirekaścaryātirekaḥ| etena paryāyeṇeti prakāreṇa vastutrayādhimokṣe sthitvetyarthaḥ| iti yathākramaṁ madhyamṛddhī madhyamadhyā madhyādhimātrā adhimātramṛdvī adhimātramadhyā ca stutiḥ||

punaraparādi punaraparātprāk pañca tiṣṭhantukā navamī| ekasyā eva navamyāḥ krameṇābhidhānāt| tathāpyaṣṭamīto mahadantaramiti cet| nāyaṁ doṣaḥ| ekalokadhātukāto gaṁgāvālukopamāt lokadhātuvat| sūtroktapuṇyātirekaiḥ śraddhādikaṁ caryātirekaḥ| ūnapāṭhāḥ pūrvāparaiḥ pūraṇiyāḥ|

caturṣu dhyāneṣviti| atra sūtram-'viviktaṁ kāmairviviktaṁ pāpakaraikuśalairdharmaiḥ savitarkaṁ savicāraṁ vivekajaṁ prītisukhaṁ prathamaṁ dhyānamupasampadya viharati| sa vitarkavicāraṇāṁ vyupaśamādadhyātmaṁ saṁprasādāccetasa ekotībhāvādavitarkamavicāraṁ samādhijaṁ prītisukhaṁ dvitīyaṁ dhyānamupasampadya viharati| sa prīte virāgādupekṣako viharati smṛtimān saṁprajānan sukhaṁ ca kāyena pratisaṁvedayate| yattadāryā ācakṣate upekṣakaḥ smṛtimān sukhavihārīti niṣprītikaṁ tṛtīyaṁ dhyānamupasampadya viharati| sa sukhasya ca prahāṇāt duḥkhasya ca pūrvameva prahāṇāt saumanasyadaurmanasyayorastaṅgamādaduḥkhāsukhamupekṣāsmṛtipariśuddhaṁ caturthaṁ dhyānamupasampadya viharati" iti||

viviktaṁ kāmairiti| kleśakāmasyāsaṁprayogāt| vastukāmānāmanālambanāt| viviktaṁ pāpakairakuśalairdhamairiti| kleśakāmahetukaiḥ kāmavāṅmanoduścaritaiḥ| savitarka savicāramiti| kāmapratipakṣābhyāṁ vitakavicārābhyāṁ saṁprayogāt| vivekajamiti| kāmavivekājjātam| prītisukhamiti| īpsitārthasiddhitaḥ kāyacittapraśrabdhitaśca prītisukhasahagatam| prathamaṁ dhyānamupasaṁpadyeti samāpadya| viharatīti pratyanubhavati| sa iti| sa eva yogī| vitarkavicāreṣu cittakṣobhakaratvadoṣadarśanāttebhyaścittaṁ vyāvartya samādadhānaḥ| vitarkavicārāṇāṁ vyupaśamāditi samādhibalena| cetasa ekotībhāvāditi vitarkavicārāṇāṁ nirantaramapravṛtteḥ| avitarkamavicāramiti teṣāṁ sarveṇa sarva prahāṇāt| prītervirāgāditi| audārikāttasyāḥ| upekṣaka iti| vitarkavicāraprītināmupekṣaṇāt| smṛtimān saṁprajānanniti| prīteranakavakāśadānāya prajñābahulīkārāt| sukhamiti| veditasukhaṁ praśrabdhisukhaṁ ca| kāyeneti| rūpakāyena manaḥkāyena ca| āryā iti| śrāvakā buddhāśca| yāvatsukhavihārīti| eṣa evāsau dhyāyīti śeṣaḥ|

tatra sukhasya prahāṇaṁ caturthena dhyānena| duḥkhasya prathamena| ata evāha| pūrvameveti| saumanasyasya tṛtīyena| daurmanasyasya dvitīyena| pūrvamevetyanuvṛtteḥ| upekṣaivātra vedanā| tata āha| aduḥkhāsukhamiti| tayorihātyantaṁ viśuddhilābhāt||

tatra prathamasya dhyānasya pañcāṅgāni| vitarkavicārau pratipakṣāṅgaḥ(ṅgam)| prītisukhe anuśaṁsāṅgaḥ(ṅgam)| citaikāgratā tadubhayasanniśrayāṅgaḥ(ṅgam)|| dvitīyasya catvāryaṅgāni| adhyātmaṁ saṁprasādaḥ pratipakṣāṅgam| śeṣe aṅgepūrvavat|| tṛtīyasya pañcāṅgāni| upekṣāsmṛtiḥ saṁprajanyaṁ ca pratipakṣāṅgam| sakhamanuśaṁsāṅgam| niśrayāṅgaḥ(ṅgaṁ) pūrvavat|| caturthasya catvāryaṅgāni| upekṣāpariśuddhiḥ pratipakṣāṅgaḥ(ṅgam)| aduḥkhāsukhā vedanā anuśaṁsāṅgaḥ(ṅgam)| niśrayāṅgaḥ(ṅgaṁ) pūrvavat||

eteṣu caturṣu dhyāneṣu pratiṣṭhāpayet| śeṣaṁ pūrvavat| ityadhimātrādhimātrā stutiḥ||

punaraparādiḥ prabhavanatāntaḥ prathamaḥ stobhaḥ| ūnapūraṇaṁ pūrvavat| caturṣu dhyāneṣu caturṣvapramāṇeṣu caturṣvārūpyasamāpattiṣu pañcasvabhijñāsu yāvatsamastāsu dhyānāpramāṇārūpyasamāpatyabhijñāsu pratiṣṭhāpayediti|

uktāni dhyānāni| maitryādayaḥ kāmāvacarāḥ sattvālambanāścatvāro brahmavihārāḥ| apramāṇasattvālambanāścatvāryapramāṇāni| maitrī karūṇā muditā upekṣā ca| aho vata sarvasattvāḥ sukhena yujyeran duḥkhena viyujyeran sukhena mā viyujyeran saṁkleśānmuñcerannityebhirākāraiḥ sukhasaṁyogāśayo duḥkhaviyogāśayaḥ sukhāviyogāśayo'saṁkleśāśayaśca| adhimukticaryābhūmau catastropi sattvālambanāḥ| pramuditāsu saptasu tathatālambanāḥ| acalādiṣvanālambanāḥ|

apramāṇeṣu sūtram-"maitrīsahagatena cittena vipulena mahadgatenādvayenāpramāṇenāvaireṇāsampannenānāvaraṇenāvyābādhena sarvatrānugatena subhāvitena dharmadhātuparame loke ākāśadhātuparyavasāne sarvāvantaṁ lokamekaṁ diśaṁ spharitvopasaṁpadya viharati| yāvaddaśadiśaḥ spharitvopasaṁpadya viharati| evaṁ karuṇāsahagatena| evaṁ muditāsahagatena| evamupekṣasahagatena" iti||

tatra maitrīsahagatena citteneti guṇino nirdeśaḥ| śeṣeṇa guṇānām| vipulenetyāśayato mahattvam| mahadgateneti vardhanataḥ| apramāṇenetyālambanataḥ| advayeneti ekātmakena nirvikalpatvāt| avaireṇeti vipakṣaprahāṇāt| tatra maitryādīnāṁ vipakṣo yathākramaṁ| vyāpādo vihiṁsā aratiḥ, anunayapratighau ca| asaṁpanneneti styānamiddhopaśamāt| anāvaraṇenetyauddhatyakaukṛtyopaśamāt| avyābādhenetyebhireva tribhiścetaso akāluṣyāt| sarvatrānugateneti mitrodāsīnaśatruṣu triṣvapi pravṛttatvāt| subhāviteneti triṣvapi samapravṛttatvāt| uktena prakāreṇa spharitveti vyāpya| lokamiti sattvalokam| sarvāvantamiti devanāgayakṣādibhedaiḥ sarvairyuktam| ekaṁ diśamiti ekadiggatam| kvetyāha| loka iti bhājanaloke dharmadhātuparama iti| dharmadhātuvadanante ākāśadhātoriva paryavasānamasyeti tathokte| upasaṁpadya viharatīti cittaṁ samādhāya viharatyāryavihāreṇa| daśadiśa iti daśadiggatān| śeṣaṁ subodham||

ārūpyasamāpattayaścatvāra ārūpyāḥ| teṣu sūtram "sarvaśo rūpasaṁjñānāṁ samatikramātpratighasaṁjñānāmastaṅgamāt nānātvasaṁjñānāmamanasikārāt anantamākāśamiti ākāśānantyāyatanaṁ upasampadya viharati| sa sarvaśa ākāśānantyāyatanasaṁjñāsamatikramādanantaṁ vijñānamiti vijñānānantyāyatanamupasaṁpadya viharati| sa sarvaśa vijñānānantyāyatanasaṁjñāsamtikramāt nāsti kiñcidityākiñcanyāyatanamupasaṁpadya viharati| sa sarvaśa ākiñcanyāyatanasaṁjñāsamatikramāt naivasaṁjñā nāsaṁjñāyatanamupasampadya viharati" iti||

rūpasaṁjñā nīlapītādisaṁjñāḥ| tāsu viraktasya sarvatrākāśasaṁjñā bhāvanāt| tāsāmatikramāt apratibhāsāt| pratighasaṁjñānāmiti bhittiprākārādyāvaraṇasaṁjñānām| nānātvasaṁjñānāmiti prāsādodyānagirisariccandrasūryādisaṁjñānām| anantamākāśamityevamākāśānantyāyatanamālamvanamasyeti tathoktam| kathamākāśānantyāyatanasamatikramaḥ ? sa yena jñānenākāśānantyāyatanamadhimuktavāṁstadevānantamadhimucya sarvatrākāśasaṁjñāvyāvartanāt| vijñānānantyāyatanasamatikramāditi| sa tasmāduccalito na kiñcidālambanaṁ paśyati nārthaṁ na vijñānam| so'kiñcanatāmevālambanīkṛtya samāpadyate| ākiñcanyāyatanasamatikramāditi| sa ākiñcanyasaṁjñāyāmapi viraktastāmapi vyāvartayati| kiñcanasaṁjñā tu prāgeva nivṛttā| tato naiva saṁjñā| sūkṣmā tu saṁjñā pravartata eva tato nāsaṁjñā| naiva saṁjñā nāsaṁjñā yasminnāyatane samādhāne tattathoktam|

pañcābhijñāḥ| ṛddhividhijñānam| divyaśrotram| paracittajñānam| pūrvenivāsānusmṛtijñānam| divyacakṣuśceti| atra sūtram-"so'nekavidhamṛddhividhaṁ pratyanubhavati| pṛthivīmapi kampayati| eko bhūtvā bahudhā bhavati| bahudhāpi bhūtvā eko bhavati| āvirbhātraṁ tirobhāvamapi pratyanubhavati| tiraḥ kuḍyaṁ tiraḥ prākāraṁ tiraḥparvatamapyasakto gacchati| ākāśamapi krāmati| pṛthivyāmapi unmajjananimajjanaṁ karoti| udakepi pṛthivyāmiva gacchati| dhūmāyatyapi prajvalatyapi" iti vistāraḥ|| "sa divyena śrotradhātunā atikrāntamānuṣyakena śabdān śṛṇoti divyān mānuṣakāṁśca| sa parasattvānāmapi parapudgalānāṁ cetasaiva cittaṁ yathābhūtaṁ prajānāti| evaṁ [sarāgaṁ] vigatarāgaṁ sadoṣaṁ vītadoṣaṁ samohaṁ vītamohaṁ cittamiti yathābhūtaṁ prajānāti yāvadanuttaraṁ cittamiti yathābhūtaṁ prajānāti| sa ekāṁ jātimanu smarati| dve tiśro (sro) yāvajjātikoṭīniyutaśatasahasrāṇyapyanusmarati| ekaṁ divasaṁ dve trīṇi yāvatkalpakoṭīniyutaśatasahasrāṇyapyanusmarati| amutrāha māsamevaṁ nāmā evaṁ gotra evaṁ jātirevamāhāra evaṁ cirasthitika evamāyuṣyaparyantaḥ| sohaṁ tataścyutaḥ sannamutropapanno yāvattataścyuta ihopapanna iti yāvat sākāraṁ soddeśaṁ sanimittamanekavidhaṁ pūrvenivāsamanusmarati|| sa divyena cakṣuṣā viśuddhenātikrāntamānuṣyakena sattvān paśyati| cyavamānānupapannānapi suvarṇān durvarṇān hīnān praṇītān sugatau durgatau yathākarmopagān sattvān prajānāti| amī bhavantaḥ sattvāḥ kāyasucaritena vāksucaritena manaḥsucaritena samanvāgatā āryāṇāmanapavādakāḥ samyagdṛṣṭayaḥ| tena kāyavāṅmanaḥsucaritahetunā kāyasya bhedāt sugatau svargaloke deveṣūpapadyante| ime punarbhavantaḥ sattvāḥ kāyaduścaritena vāgduścaritena manoduścaritena samanvāgatā āryāṇāmapavādakā mithyādṛṣṭayaśca mithyādṛṣṭikarmasamādānahetoḥ kāyasya bhedātparaṁmaraṇādapāyadurgativinipātaṁ narakeṣūpapadyante| iuti hi divyena cakṣuṣā atikrāntamānuṣyakena daśadiśi loke sarvalokadhātuṣu dharmadhātuparame ākāśadhātuparyavasāne ṣaṅgatikānāṁ satvānāṁ cyutopapādaṁ yathābhūtaṁ prajānāti" iti||

etāsu dhyānāpramāṇārūpyasamāpattyabhijñāsu vyastasamastāsu pratiṣṭhāpayediti sambandhaḥ| śeṣaṁ subodhamiti prathamaḥ stobhaḥ||

ita ūrdhaṁ tiṣṭhatvādayaḥ pratiṣṭhāpayedantāḥ pratyekaṁ pareṇa tatkiṁ manyasa ityādinā prabhāvanatāntena sahitā yathākramaṁ dvitīyatṛtīyacaturtha pañcamaṣaṣṭhaḥ stobhaḥ|

iti mṛdumadhyo mṛdvadhimātraḥ madhyamṛdu madhyamadhyo madhyādhimātraśca stobhaḥ||

punaraparādi punaraparāt prāk saptamaḥ| bhagavatyoḥ parebhyo dānaṁ pūrvakeṣvapyasti| iha tu svayaṁ ca vācanaṁ parebhyaśca likhitvā dānaṁ caryātireka ityadhimātramṛdustobhaḥ||

punaraparādi punaraparāt prāgaṣṭamaḥ| arthamasyā vivṛṇuyāditi yatpūrvamuktaṁ tatpāramitādīnāmaudārikaṁ rūpaṁ pratihatānāṁ prasādakaramabhipretya| iha tu koṭitrayānupālambhādikaṁ paramārthamabhipretyāha| arthakuśalādityādi| tatrārthakuśalasya vācanaṁ tamevārthaṁ manasikṛtya vācanāt| sārthāmiti tenaivārthena sahitām| savyañjanāmiti tasyaivārthasya vācakā vyañjanā| upadiśet tasyārthasya sūtreṇa saṁsyandanāt| paridīnīpayed yuktibhiḥ| ayamaṣṭame caryātirekaḥ| ayaṁ ityaṣṭame vartamānaḥ| tata iti saptame vṛttāt| iyamapyupadeṣṭavyeti kākvā śiraḥkāyena vā praśnaḥ| naivopadeṣṭavyā parisphuṭāditi bhāvaḥ| abudhyamānasyeti jaḍadhiyaḥ| tasya yuktyāgamābhyāṁ samyaggrāhitasya paravācā calanāt| kaḥ punarenaṁ cālayiṣyatīti| etadāha tatkasya hetoriti| atrottaram| utpatsyate hityādi| bhagavatīdeśakenaiva yā tasyā viparītārthavarṇanā sā tasyāḥ prativarṇikā| tayaiva jaḍasya śraddhālorvañcanāt| utpattau ṇvuc paryāyārharṇotpattiṣu ṇvujiti vacanāt| tatreti tathā sati| mā praṇaṁkṣīditi saṁbodhimārgāt praṇaṣṭo bhraṣṭo mā bhūdityarthaḥ| ṇasa (śa) adarśane radhādiḥ| puṣādiśca| tasmā [ta].......ayaṁ prayogaḥ| tathāpyaṅvṛddhī na bhavataḥ| parasmaipadeṣu tayorvidhānāt| saṁjñāpūrvakasya ca vidheranityatvāt| yathā cāsyāḥ prativarṇikā bhavati yathā ca na bhavati tadubhayaṁ mahatyorbhagavatyorvistareṇoktaṁ- "yo rūpaṁ vedanāṁ yāvatsarvākārajñatāmanityaduḥkhanātmaśūnyāśubhākārairnimittayogena upalambhayogena bhāvayati sa prajñāpāramitāṁ bhāvayati| sa prathamāṁ bodhisattvabhūmiṁ yāvaddaśamīṁ yāvadanuttarāṁ samyaksambodhimadhigamiṣyatīti| ya evamupadekṣyati sa prativarṇikāmupadekṣyati|| kathaṁ nopadekṣyati ? rūpaṁ svabhāvena śūnyam| yaśca rūpasya svabhāvaḥ so'bhāvaḥ| yaścābhāvaḥ sā prajñāpāramitā| tasyāṁ rūpameva nāsti kuto nityamanityaṁ vā bhaviṣyatītyevamādi| ya evamupadekṣyati nāsau prativarṇikāmupadekṣyati" iti|| ata ihāpi kathaṁ bhagavannityādinā prativarṇikāparijñānāya śakrasya praśnaḥ| bhaviṣyanti kauśiketyādinā bhagavata uttaram| rūpīṇī pañcendriyāṇi kāyasaṁgṛhītatvāt paramāṇusañcayatvādvā kāyāḥ| te abhāvitā anabhyastasaṁvaratvādyeṣāṁ te tathoktāḥ| asaṁvṛtendriyatvāt abhāvitaśilāḥ| tato'bhāvitacittā anabhyastasamādhayaḥ| tato abhāvitaprajñāḥ samāhitacittasyaiva yathābhūtaprajñānāt| tato duṣprajñā viparītadṛṣṭayaḥ| tata eḍamūkāḥ sūktīnāmaśravaṇāt| ......prajñāparihīṇāḥ samyagdṛṣṭibhaṅgāt rūpānityatetyupalakṣaṇam| duḥkhatādayopi draṣṭavyāḥ| nityaṁ na bhavatītyanityatā mahāyāne| tadvyavacchedārtha vināśagrahaṇam| vināśalakṣaṇā anityatetyarthaḥ| na hi satāṁ vināśo nāpyanupa (tpa)-nnānām| tasmādvināśadarśī tānvastudharmānupalabheta| sattā(tā)mutpādavināśau ca| tadevaṁ nityatādicaturviparyāsapratipakṣeṇa hinayānasaṁgṛhītāyāḥ samyagdṛṣṭeḥ prajñāpāramitātvena yā deśanā sā tasyāḥ prativarṇiketyuktaṁ bhavati|

athaiṣāṁ rūpādīnāmanityatāduḥkhādibhāvanā bodhisattvena bhāvayitavyā na cetyata āha| na khalu punarityādi| draṣṭavyeti bhāvayitavyetyarthaḥ| yadi bhāvayetko doṣaḥ syādata āha| sa cedityādi| prativarṇikāyāmiti hīnayāna ityarthaḥ| evamasyāṁ bhagavatyāṁ samāsataḥ prativarṇikāṁ darśayitvā tasyā caryā pratiṣiddhā| yathā tu prativarṇikā na bhavati tatprathamata eva sūcitaṁ arthakuśalo vācayedityādinā| yaḥ punaḥ śūnyatāniḥsvabhāvatādipadeṣu māhāyānikammanyānāṁ viparyāsastatpratipakṣeṇa dharmakāyakāritraprakaraṇe'viparyāsakāritraṁ mahatyorbhagavatyoruktam| asyāmapi bhagavatyā madhye'viparyāsaḥ prāptinirvāṇe sarvākārajñatāniryāṇe'ṣṭavidhe ca gāmbhīrye parisphuṭamuktaḥ| tasmāttata evāvadhāraṇīyaḥ|| ityadhimātramadhyastobhaḥ||

punaraparādiḥ punaraparātprāk pañcatiṣṭhaturnavamaḥ| strotaāpattiphala evaṁ prabhāvyata iti tāvatsattveṣu niṣpādyate| ityadhimātrastobhaḥ|

punaraparādiḥ punaraparāt prāk pañcatiṣṭhatuḥ prathamā| sakṛdāgāminaḥ phalam| iti mṛdumṛdvī praśaṁsā||

punaraparādiḥ punaraparāt prāk pañcatiṣṭhatudvitīyā| anāgāminaḥ phalama| iti mṛdumadhyā praśaṁsā||

punaraparādiḥ punaraparāt prāk pañcatiṣṭhatustṛtīyā| arhatvamarhato bhāvaḥ| iti mṛddhadhimātrā praśaṁsā||

punaraparādistiṣṭhatoḥ prāk caturthī| svayamabhisaṁbodhābduddhaḥ, ekamātmānaṁ pratibuddhaḥ pratyekabuddhaḥ| itimadhyamṛdvī praśaṁsā||

tiṣṭhatvādipañcakena pañcamī| iti madhyamadhyā praśaṁsā||

punaraparādistiṣṭhatoḥ prāk ṣaṣṭhī| kaścideveti prathamaḥ| yaśceti dvitīyaḥ| yo veti tṛtīyaḥ| upanāmayediti dadyāt| kenāśayanetyāha| atraivetyādi| vṛddhyādikaṁ gataḥ prāptaḥ| ayamiti tṛtīyaḥ| tasmāditi prathamād dvitīyācca| iti madhyādhimātrā praśaṁsā||

tiṣṭhatvādipañcamena saptamī| ityadhimātramṛddhī praśaṁsā||

punaraparādistiṣṭhato prāgaṣṭamī| saṁkhyāpi bhagavannityādi| tatra saṁkhyā pūrvakātpuṇyāduttaraṁ puṇyaṁ śataguṇaṁ sahasraguṇaṁ ityādi| gaṇanā daśaguṇitaśataguṇamityādi| upamā gaṅgānadīvālukāguṇamityādi| aupamyaṁ daśagaṅgānadīvālukāguṇamityādi| upaniśā daśaguṇitaśatagaṅgānadīvālukāguṇamityādi| parimāṇasyātyantamasambhavāttadartha yā upaniṣat samīpe niṣadanam| sāpi na sukarā kartum| ityadhimātramadhyā praśaṁsā||

tiṣṭhatvādipañcakena navamī| yathāyathetyādinā kauśikaḥ puṇyātirekopapattimāha| sādhu sādhvityādinā taṁ subhūtiḥ sopapattikaṁ protsāhayati| ityadhimātrādhimātrā praśaṁsā||

puṇyasya paryāyā bhedāstad dyotakaḥ parivartastatparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ pañcamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

anumodanāparimāṇamanāparivarto nāma ṣaṣṭhaḥ

VI

anumodanāparimāṇamanāparivarto nāma ṣaṣṭhaḥ|

uktāḥ stutistobhapraśaṁsāḥ| pariṇāmanāmanaskāro vaktavyaḥ| tamadhikṛtya śāstram-

[51] viśeṣapariṇāmastu tasya kāritramuttamam||

nopalambhākṛtiścāsāvaviparyāsalakṣaṇaḥ||2-21||

[52] vivikto buddhapuṇyaughasvabhāvasmṛtigocaraḥ|

sopāyaścānimittaśca buddhairabhyanumoditaḥ||2-22||

[53] traidhātukāprapannaśca pariṇāmo'parastridhā|

mṛdumadhyo'dhimātraśca mahāpuṇyodayātmakaḥ||2-23||

sarvasattvānāṁ dānaśīlabhāvanāmayāt puṇyaugho viśiṣyate prakṛṣyate'neneti 'viśeṣaḥ'| sa punarasyāḥ sarvasattvānāmagratāyai samyaksaṁbodhikaraṇatā| "sarvasattvasādhāraṇaṁ kṛtvā anuttarāyai samyaksaṁbodhaye pariṇāmayati taccānupalambhayogena" iti mahatyoḥ pāṭhāt| tena viśeṣeṇa 'pariṇāmaḥ'||

tamāha| atha khalu maitreya ityādinā| bodhisattvasyeti| utpāditabodhisacittasya| yathoktaviśeṣaviśiṣṭatvānmahāsattvaḥ, pariṇāmanā vyavasāyo'syeti mahāsattvasya| anumodanāsahagataṁ kuśalaṁ anumodanā| sā cānupalambhapariṇāmasyādau vistareṇa vakṣyate| tasyāḥ pariṇāmanā| tayā sahagatam| idameva ityasya pareṇa puṇyakriyāvastuśabdena sambandhaḥ| tata iti sarvasattvānāṁ dānādimayāt puṇyāt sakāśāt| agramākhyāyate yāvad asamasamamākhyāyate| tasmādagrādi| agrādiphalahetutvāt| tadapi kutaḥ ? yathākramaṁ pramuditādyekādaśabhūmisaṁgṛhītasvaparārthasaṁpattihetutvāt| paryāyatvepi sarveṣāmupādānasāmarthyāt| asamābuddhāsteṣāṁ sādhāraṇo viśeṣo'samasamaḥ| samantaprabhāsāyāṁ bhūmau| kathaṁ dharmameghāyāmasamaḥ? asamasādharmyāt| "daśabhūmīśvarastu bodhisattvo buddha eva draṣṭavyo na tu samyaksaṁbuddhaḥ" iti vacanāt| tadevamagrādipadebhyaḥ pūrveṇa granthena viśeṣapariṇāma uktaḥ| agrādipadaistasyaiva 'kāritramuttamaṁ' iti viśeṣapariṇāmaḥ sakāritraḥ||

evamukta ityādinā anupalambhapariṇāmamāha| daśadiśo'sminniti daśadiśi loke, ākāśaparimāṇe bhājanaloke| sarvata iti tāsu sarvāsu dikṣu| sarvatragatayeti vyāpitayā ghanatayetyarthaḥ| aprameyādiṣu vīpsā digbhiḥ pratyekamabhisambandhārtham| anantāparyanteṣvityanantānanteṣu| tadiyamarthato dviruktirna śabdataḥ| tatra digdeśyānāmaparicchedāt aprameyāḥ| saṁkhyāyā aparicchedāt asaṁkhyeyāḥ| digvaipulyenāparicchedāt aparimāṇāḥ| pratyekaṁ cintayitumaśakyatvāt acintyāḥ| tāsveva cintāsvantagamanāt anantāḥ| evaṁ sākalyena pratidiśamananteṣu trisāhasreṣu pratidiśaṁ ya ekaikastrisāhasraḥ| tasmin aprameyāprameyāṇāṁ yāvat anantāparyantānāṁ tathāgatānāmiti sambandhaḥ| ihāpyekaikena trisāhasreṇa sambandhārtha vīpsā| nanvekasmiṁstrisāhasre eka eva tathāgato nāprameyādiriti cedāha| atīte'dhvani iti| ekadā traikastathāgato na sarvadā| atītaḥ punaradhvā anāditvāt aprameyaḥ tata ekasminnapi lokadhātāvatīte'dhvani aprameyāstathāgatāḥ kāladairdhyeṇāparicchedāt| tāvantaśca te saṁkhyayā aparicchedāt asaṁkhyeyāḥ| manasā tiryaksaṁniveśya vaipulyenāparicchedāt aparimāṇāḥ| ekaikacintayā acintyāḥ| ekaikacintāyāmantāgamanāt anantāḥ| īdṛśānāṁ tathāgatānāṁ parinirvṛtānāmiti na tu tiṣṭhatām| arayaḥ kleśāstān hatavanta iti arhatām| aviparītasarvadharmajñānāt samyaksambuddhānām| anena padadvayena prahāṇajñānasampadāvukte|

bhavapathatvāddharme asmimāṇo(no) [vartmaniḥ]| vṛteranipratyayaḥ| saraṇidharaṇivat| muḍāgamaśca| vartmanistṛṣṇā bhavapadavītvāt| yathoktaṁ-"asmimānaḥ pitā ukto mātā tṛṣṇeti cocyate" iti| tayorūnmūlanāt chinnavartmanāṁ chinnavartmanīnāṁ ca| prapañco dvayakalpanā, bhavaḥ saṁsāraḥ| tayornetryau nāyike yathākramaṁ dharmadṛṣṭiḥ pudgaladṛṣṭiśca| tayoḥ parikṣayāt chinnaprapañcabhavanetrīkānāṁ paryāttabāṣpāṇāmiti| punarbhavābhāve na punarbandhano na śoko nāśru| tataḥ parikṣīṇabāṣpāṇām| kaṇṭakasādharmyāt kaṇṭakāḥ kudṛṣṭayaḥ| teṣāṁ kṣodanāt marditakaṇṭakāḥ| śeṣaṁ nidāna eva vyākhyātam| prathamacittotpādo yaḥ pṛthivīsamaḥ| tamupādāya tata ārabhya| etasminnantara ityetāvatyavakāśe| śīlādiskandhaḥ śīlādirāśiḥ| bodhisattvānāmapi balādayaḥ santi| na tu te pāraṅgatāḥ| tatastadvyavacchedāya pāramitāgrahaṇam| anāśravo mārgaḥ parijñaḥ| sarvajñajñānaṁ samyaksambodhiḥ| pūrvaṁ buddhaguṇādibhiḥ saṁprayuktāni| ye cetyādinā buddhaguṇādinapyāha| samyaksambodhireva sukhamupaśamasukhatvāt| sarvadharmeṣu aiśvarya vaśitā| ṛddherabhisaṁskāra kriyā| anāvaraṇaṁ śuddhatvāt| asaṅgamanapekṣatvāt| apratihataṁ sarvasmin sarvākārajñeyapravṛtteḥ | anupama tasyānumānāya viśeṣadṛṣṭāntabhāvāt| parito'vacchedaḥ parimāna(ṇam)| aśeṣaviśeṣāntarāyāt rūpagrāhi pratyakṣam| tasya tasmin pareṣāmabhāvādaparimeyam| tathāgatānāṁ yathābhūtajñānasamyagjñānam| tadeva balaṁ sarvābhibhūtatvāt| yadbuddhajñānabalamiti| buddhajñānasya balaṁ śaktirniravadhisarvākāraviśvārthakriyāyai| balānāṁ yadbuddhaiḥ jñānadarśanaṁ prāptisākṣātkaraṇam| caturvaiśāradyena suparipūrṇo'dhigamaḥ svadharmāṇāṁ yaśca dharmādhigama iti sambandhaḥ| sa katham ? sarvadharmāṇāṁ paramārthasya samyagjñānasyābhinirhāreṇa niṣpādanena| triparivarta dvādaśākāraṁ lokottaraṁ jñānaṁ dharmaḥ| sa eva cakraṁ devamanuṣyeṣu caṁkramaṇāt| tasya pravartanaṁ daśasu dikṣu| ayamuddeśaḥ| asya nirdeśo navabhiraṅgaiḥ| tasyaiva dharmasya dyotanī vāg dharmoktā| tasyāḥ pragrahaṇaṁ manasā vyavasthāpanam| saiva vāg dharmabherī| tasyāḥ saṁpratāḍanaṁ vineyajayaśrāvaṇam| saiva vā dharmaśaṅkhaḥ| tasya pūraṇaṁ vineyaireva jñānam| tasya dharmaśaṅkhasya pravyāharaṇam| tamevālambya tadarthākāreṇa manasi kurvatāṁ cintābhāvanayoḥ pariniṣpattiḥ| bhāvānābalādutpannaṁ tadeva lokottaraṁ jñānaṁ dharmakhaṅgaḥ| tena praharaṇaṁ kleśānāṁ vidhvaṁsanam| tasyaiva bhūyasi jane pravṛttiḥ dharmavṛṣṭiḥ| tasyāḥ pravarṣaṇam| sa eva yajño nirargaḍatvāt| tasya yajanam| tasya dharmasya dānena sarvasattvānāṁ santapaṇaṁ saṁpravāraṇaṁ ca pariveṣanaṁ(ṇam)| vinītāḥ smṛtyupasthānaiḥ satyeṣvavatāraṇāt| śikṣitāḥ samyakprahāṇarddhipādaiḥ| adhimuktā indriyabalairekāntaniścayāt| niyatā avinivṛtteḥ| buddhānāṁ pariṣadāmiti vyadhikaraṇe ṣaṣṭhi| parinirvā[pa]yatāmiti okhai śoṣaṇe| buddhānāmasyeti kṣetrīkṛtya mānaso bhāvanaṁ rañjanam| tasmai hitā manobhāvanīyāḥ prasādakarā ityarthaḥ| niravaśeṣamabhisaṁkṣipya anavaśeṣamanumodeteti sambandhaḥ| aikadhyamityaikarāśyena| abhisaṁkṣipyetyasya vivaraṇaṁ piṇḍayitveti tulayitveti| samāhiteneti manasā nirūpya| anumodeteti prītyālambanaṁ kuryāt| anumodanayeti prītyotpādanayā| agrayeti prakṛṣṭayā| kathaṁ tarhi ekādaśapadāni ? ekādaśavidhepyālambane tasyāḥ prakarṣāt| tat kutaḥ ? madhye daśasu ca dikṣu ye tathāgatāḥ teṣāṁ saparicchadena yāni kuśalamūlāni tadālambanatvāttasyāḥ| kathaṁ pariuṇāmayatītyata āha| bodherāhārakaṁ ākarṣakaṁ bhavatviti|

tadevamukta ityādinā vistareṇa sthavirasubhūtiryathānumodya yathā bodhisattvaḥ pariṇāmayati taduktavān| yathā tu tatrānupalambhayogaḥ kartavyastadupadarśanāyāryamaitreyaṁ tatretyādinā pṛcchati| yairvastubhiriti daśadik tathāgatādibhiḥ| yerālambanairiti tadīyaiḥ kuśalamūlaiḥ| yerākāreriti śīlasamādhiskandhādibhiḥ| taccittamityanumodanācittam| api tviti kintu| upalabhyeranniti śaktau liṅga| upalabdhuṁ śakyata iti praśnaḥ| nimittīkarotīti vikalpayati| anyathā anumodanāpariṇāmanayorayogāt||

āryamaitreya āha| na tānītyādi sthavira āha| evantarhi viparyāsāḥ syuriti| asata eva nimittodgrahāt grahaṇāt santīraṇācca yathokramaṁ saṁjñāyāścittasya dṛṣṭeśca viparyāsaḥ| eṣāṁ sādhanārtha rāgo dṛṣṭāntaḥ athāpīti paramatamāśaṅkate| yādṛśo yakṣastādṛśo baliriti bhāvaḥ| cittamiti pariṇāmanācittam| sarvadharmā ityuddeśaḥ| sarvadhātava iti nirdeśaḥ|

yadi cetyādinā doṣamāha| katamairvastvādibhiriti| anumodanācittasambandhibhiḥ| cittamiti pariṇāmanācittam| tasyāpi niḥsvabhāavatvāt| kveti kasyām| pariṇāmanaiva na syāditi bhāvaḥ||

ata evāryamaitreya āha| nedamityādi| yadapi hi syād bhavet| kva ? anumodanāpariṇāmanādau| mātragrahaṇamanuṣṭhānavyavacchedārtham| śraddhā saṁpratyayaḥ| prema prītiḥ| prasādo manasaḥ kāluṣyavigamaḥ| gauravaṁ bhaktiḥ| upastabdhaḥ sthirīkṛtaḥ| avalayaścittasyāva[na]tiḥ| saṁlayaḥ sannatiḥ| viṣādaḥ khedaḥ| vi[ṣā]dāpattiḥ khedapravāhaḥ| trāsodyama uttrāsaḥ| samagrastrāsaḥ saṁtrāsaḥ| tatpravāhaḥ saṁtrāsāpattiḥ| evaṁ ceti| avalayādyabhāve| yenetyādi| yadityanumodakaṁ cittam| kṣīṇamityuddeśaḥ| niruddhaṁ vinaṣṭatvāt| vigatamasthitatvāt| vipariṇataṁ taditi na kiñcinniḥsvabhāvatvāt|

samavadhānaṁ tulyakālatā| cittaṁ niruddhaṁ cittadharmatā śāśvatī cedāha| na cetyādi| tasyā asaṁskṛtatvena pariṇāmāyogāt| sugṛhītavacanaṁ durguhītasya supariṇāmitatvāyogāt| ārabhyetyadhikṛtya| kathamityāha| adhiṣṭhānaṁ praśnādhikaraṇaṁ kṛtveti| tatkatham ? iha maitreyeti vacanāt| āmantrayate smeti brūte sma| iha maitreyetyata ārabhya kathaṁ saṁjñādiviparyāso na bhavatīti yāvat| evaṁ āryamaitreya uttaramāha| sa cedityādi| yena cittena yatpariṇāmayatīti yaccittaṁ pariṇāmayati| tasminnityubhyasmin| evamiti sugṛhītatvāt| pariṇāmitamiti supariṇāmitam| sphuṭīkarttumāha| yathetyādi| evamityādinopasaṁhāraḥ| kadā tarhi viparyāsaḥ syādityata āha| athetyādi| iyatā viparyāsaprasaṁge codyaṁ parihṛya prakṛtānupalambhakhyāpanāyāha| sa cedityādi| evaṁ sañjānīta ityuddeśaḥ| evaṁ samanvāharatīti nirdeśaḥ| aviparyāsena manasikarotītyarthaḥ| tadityādi| tat cittamevaṁ samanvāhriyamāṇamiti sambandhaḥ| kṣoṇamityādibhiḥ paryāyairmanasi karoti| na tacchakyamiti| asattvācchaśaviṣāṇavat| sava dharmateti niḥsvabhāvataiva| dharmeṣviti buddhadharmeṣu| sa ce dityādinopasaṁhāraḥ| evamityanupalambhena| sarvatra śūnyataikarasena manasikāreṇetyarthaḥ| itīdamāryamaitreyo'tītān buddhānadhikṛtyoktavān| anāgatānadhikṛtyāha punaraparamityādi| pratyutpannānadhikṛtyāha punaraparamityādibhiḥ| anupalambhapariṇāmo dvitīyaḥ||

punaraparamityādi| atra saṁkṣepeṇa tryaiyadhvikabuddhādīnāṁ puṇyānumodanā| agrāditvaṁ purvavat| atrāviparyāsaṁ darśayitumāha| tasya kathamityādi| evaṁ samanvāharatīti samanvāhāraḥ samyagmanasikāraḥ| te dharmā iti ye pariṇāmayitavyāḥ| sa ca dharmo'kṣaya iti| anuttarā samyaksambodhiḥ suviśuddhadharmatālakṣaṇā| evaṁ pariṇāmitaṁ bhavatītyaviparyāsāditi bhāvaḥ| na dharmo dharma pariṇāmayatīti niḥsvabhāvatvāt sarvadharmāṇām| ityapīti| evamapi pūrvavat| ata evāha| evaṁ bhadantetyādi| sa cedityādinā prakārāntaramāha| ayamityādinopasaṁhāraḥ| ityaviparyāsapariṇāmastṛtīyaḥ||

sa cedityādi| puṇyābhisaṁskāraḥ puṇyakarma| saṁjñānamabhiniveśaḥ| kathaṁ tarhi pariṇāmayatītyāha| sa cedityādi| viviktaḥ śāntaśca yathākramaṁ svaparaiḥ svaparalakṣaṇaiśca śūnyatvāt| punaḥ sa cedityādinaitadāha| viviktaśāntatvajñānepi yadi tabhdāvābhiniveśaḥ syāt tadā na samyakpariṇāmayati| evamityādinopasaṁhāraḥ| prajñāpāramiteti vacanam| tayaiva samyakpariṇāmanāditi viviktapariṇāmaścaturthaḥ||

yadapītyādinā smaraṇam| yādṛśa evetyādinā nirūpaṇam| yādṛśa eva sa pariṇāma ityanuttarā samyaksaṁbodhirdharmadhatusvabhāvā tādṛśameva taditi labhyate nityābhisambandhāt| dharmadhātusvabhāvameva tadityarthaḥ| tādṛśameva tatkuśalamūlamiti yadanumodanāsahagatam| yenāpīti pariṇāmanācittena| tadapīti tadapyubhayam| tajjātikamiti saiva jātiḥ sāmānyaṁ yasya| tallakṣaṇamiti tadeva sāmānyalakṣaṇaṁ yasya| tannikāyamiti tadrāsi(śi)kam| tatsvabhāvamiti tatprakṛtikam| sa cedevaṁ saṁjānīta iti| yadyanenāpi tādṛśatvādinā tattvenābhiniviśate tadā na samyakpariṇāmayati|

yaccātītamityādinā aparaṁ tattvavikalpamāha| asaṁprāptamanutpannam| sthitirnāstīti prakṛtyaiva naśvaratvāt| tasmāt trayamapi nopalabhyate tato'sat| tato naiva nimittamakāraṇatvāt| nākāraṇaṁ viṣayaḥ| sa cedityādi| evamiti kṣīṇatvādinā tattvena| nimittīkarotītyupalabhate| tadā na samanvāharati na samyagmanasikaroti| tadā na samyak pariṇāmayati|

yadā tarhyanavabodhādasmaraṇādvā na nimittīkaroti tadā samyakpariṇāmaḥ syāditi cedāha| athetyādi| evamapīti| evamanimittīkaraṇepi na pariṇāmayati| pariṇāmanāmātrasyāpyabhāvāditi bhāvaḥ| kadā tarhi samyakpariṇāmitaṁ bhavatyata āha| athetyādi| ya(a)thaśabdo yadyarthaḥ| taditi tādṛśatvādikam| animittaṁ saviṣayatvañca| nimittamiti samyagjñānālambanam| samanvāharatīti samyagmanasikaroti| na ca nimittīkarotīti na sañjānāti nābhiniviśate| evamatretyādinopasaṁhāraḥ| evaṁ bauddhapuṇyaughasya yaḥ svabhāvo dharmatā tayā anusmaraṇam| anumodyādīnāmiti bauddhapuṇyaughasvabhāvānusmṛtipariṇāmaḥ pañcamaḥ||

idaṁ tadityādi| ivamiti yadenadubha[yaṁ] tattvasya manasikāro na ca nimittīkaraṇam| tacchabdaḥ prasiddhau| upāyakauśalaṁ yatprasiddhamidaṁ tat| ya ityādinā anuśaṁsamāha| athāsmin upāyakauśale ka upāya ityata āha| atra cetyādi| iyameveti| sūtrātmikaiva| aśrutavateti imāmasyāṁ veti śeṣaḥ| prajñāpāramitāyā yā pariṇāmanā saiva puṇyakriyā| seyaṁ praveṣṭumavagāhituṁ na hi śakyeti sambandhaḥ| tatreti tathā sati| sa maivaṁ vocaditi syādvacanīya| kosāvityāha| ya ityādi| iti sopāyapariṇāmaḥ ṣaṣṭhaḥ||

tatkasyetyādi| idaṁ taditi yaduktaṁ tatkuta ityarthaḥ| ātmabhāvāḥ kāyāḥ| saṁskāraḥ kuśalamūlāni| ataśca te śāntā viviktāḥ niḥsvabhāvā ityarthaḥ| ataśca virahitā upalabdhyā nopalabhyanta ityarthaḥ|

api tviti| yadyapi nopalabhyante tathāpi yathābhūtamaviparītaṁ niruddhatvādikam| nimittīkṛtyetyudgrahataḥ| vikalpya cetyabhiniveśataḥ| ayathābhūte vikalpapratibhāse yathābhūtaniruddhādisaṁjñī| upalambhaṁ ātmīyaṁ anupalambhe samyaksaṁbodhau pariṇāmayet| tataḥ kimityāha| tasyetyādi| parinirvāṇamapīti| apiśabdo'tiśayārthaḥ| tasyātyantaṁ nimittīkaraṇādyayogāt| saviṣaḥ saśalyaśca tāddharmyāt| ityanimittapariṇāmaḥ saptamaḥ||

tadyathāpītyādi| praṇītaṁ varṇādiprakarṣāt| kiṁ cāpīti yadyapītyarthaḥ| api tviti tathāpītyarthaḥ| khalu punariti vākyālaṁkāro manyeteti varṇādilābhāt| svādanaṁ svādaḥ paribhogaḥ| pariṇāme ceti avasāne ca| vipākaphalam| durgahīteneti mithyāśrutena| durupa [la]kṣiteneti durvitarkitena| duḥsvādhyāteneti durabhyāsena| subhāṣitam| iti karaṇasamāptyarthaḥ| evaṁ sa iti yoyamuktaḥ| saviṣatvāditi| anarthakaraṇaśaktiratra viṣam| tasmād ityupasaṁhāraḥ|

kathamityādinā praśnāḥ| ihetyādikamuttaram| abhyākhyānaṁ nindā| abhūtavāditayā khyāpanāt| parigrahītavyādipadeṣu parigraheṇānumodanā lakṣyate| nāntarīyakatvāt| buddhajñānena jñā(jā)nanti buddhacakṣuṣā paśyantīti sambandhaḥ| evaṁ cāsyetyupasaṁhāraḥ| nirviṣatvādikaṁ sarva kuta ityāha adhyāśayenetyādi| iti buddhānujñātapariṇāmo'ṣṭamaḥ||

punaraparamityādi| śīlādīti tathāgataḥ śīlādiskandhaḥ| aparyāpannamanantarbhūtaṁ| tryadhvatraidhātukāparyāpannatvāditi| adhvatraye dhātutraye cānantargatatvādityarthaḥ| dharmadhātumātratvāt teṣāṁ śīlādīnāmiti bhāvaḥ| pariṇāmopīti pariṇāmanāpi| yatrāpi dharma iti samyaksambodhau| avinaṣṭa ityaduṣṭa| aparyāpannaḥ| buddhānujñātapariṇāmayordharmadhātupariṇāmatvena samatāṁ darśayitumāha| tatretyādi| atra dvitīyādiśabdātpareṇa vārtho gamyate| yoyaṁ dharmadhātupariṇāmanayā pariṇāmaḥ| ayaṁ samyakpariṇāma iti sambandhaḥ| katamayetyāha| anayetyanantaroktayā| aparyāpannapariṇāmanayetyarthaḥ| yathā buddhā bhagavanta ityādikayā buddhānujñātapariṇāmanayevetyarthaḥ| evaṁ cetyupasaṁhāraḥ| itya paryāpannapariṇāmo navamaḥ|

atha khalvityādi| yo hyayamiti yohyaparyāpannākhyaḥ| asyāmevetyādinā pariṇāmayatītyetatparyantena buddhānujñātapariṇāmasya nirdeśaḥ| atretyanayordharmadhatupariṇāmanayoḥ| agrāditvaṁ pramu[di]tādyekādaśabhūmigataprakarṣahetutvāt| śeṣaṁ subodham| yāvatpañcānāmabhijñānāṁ lābhino bhaveyuriti| ihokte mahāpuṇyodaye yacchaddhādikaṁ sa pūrvakādviśeṣaheturiti mṛdurmahāpuṇyodayapariṇāmo daśamaḥ||

tiṣṭhatvityādi subodhaṁ yāvatpratyekabuddhā bhaveyuriti| ihoktapuṇyātireke śraddhādikaṁ pūrvakādviśeṣaheturiti madhyo mahāpuṇyodayapariṇāma ekādaśaḥ||

tiṣṭhatvityādi| ye subhūta ityādinā dadyurityetadantenoddeśaḥ| etena paryāyeṇetyādinā dadyurityetadantena nirdeśaḥ| eteneti vakṣyamāṇena| glānaṁ glāniḥ| tatpratyayāni taddhetukāni bhaiṣajyāni| pariṣkārāḥ pariśrāvaṇādayaḥ| sukhahetavaḥ sukhāḥ| teṣāṁ upadhānaiḥ ḍhokanaiḥ| sukhasparśaḥ sukhānubhavaḥ| tena ye vihārāḥ caṁkramādayaḥ| tān sarvasattvānekakaṁ parikalpyeti| upastheyatvena pṛthagavasthāpya| tāṁśca sarvabodhisattvāniti| ekaikaṁ parikalpyeti vartate| upasthāpakatvena pṛthagavasthāpya| ekaṁko bodhisattva iti| upatiṣṭhaditi sambandhaḥ| kimupatiṣṭhet ? prakṛtatvāttāneva sarvasattvān| ekaṁkasteṣāṁ sarvabodhisattvānāmiti nirdhāraṇe ṣaṣṭhī| teṣāṁ madhye ekaikaḥ dānaṁ dadyāditi| tebhya eva sarvasattvebhyaḥ| tāvaccirarātrasañcitamiti| tāvatā dīrghakālena sañcitam| tathā mahāvistarasamudānītamiti| tāvanmahāvistareṇotpāditam| tiṣṭhatu khalu punarityādi| pūrvatra gaṁgānadībālukopamalokadhātuvīryāḥ sarvabodhisattvā upasthāpakāḥ pratyekaṁ gaṁgānadībālukopamalokadhātuvīryānāṁ sattvānām| tatra yāvanta upastheyāḥ sattvā iha tāvanta upasthāpakā bodhisattvāḥ pratyekaṁ gaṅgānadīvālukopamā lokadhātuvīryānāṁ sattvānāmiti viśeṣaḥ| tānsarvasattvān ekaikaṁ parikalpitāṁśca sarvabodhisattvāniti pūrvavat| śeṣaṁ subodham| ityadhimātro mahāpuṇyodayapariṇāmo dvādaśaḥ||

samāptaśca pariṇāmanāmanaskāraḥ||

anumodanāmanaskāro vaktavyaḥ| tamadhikṛtya śāstram-

[54] upāyānupalambhābhyāṁ śubhamūlānumodanā|

anumode manaskārabhāvaneha vidhīyate||2-24||

etadāha| atha khalvāyuṣmānityādinā| niravaśeṣyeti niravaśeṣīkṛtya| agratvādīni caturdaśoktāḥ| kiyatā agratā bhavatīti praśnaḥ| iyatā bhavatītyuttaram| kotrābhiprāyaḥ ? agratvameva daśadigmadhyatryadhvakuśalālambanatvāccaturdaśavidhaṁ bhavatīti| yatra tarhi trayodaśapadāni tatrāpi daśadiktryadhvabhedāt trayodaśavidham| tatra kathaṁ madhyamalokadhātoḥ saṁgrahaḥ ? tanmadhye sūkṣmamavadhiṁ kṛtvā diśāṁ grahaṇāt| lokadhātvekadeśeṣvapi lokadhātuvyapadeśāt| tadyathā aṣṭānāṁ vā navānāṁ vā māsānāmatyayāt prasūteti| yadā hi triṁśadrātrā māsāstadā'ṣṭau| yadā māsaikadeśopi māsastadā nava| na gṛṇhīte grāhyatvenāpratibhāsāt| na manyate vastutvenāpratibhāsāt| nopalabhate svarūpato apratibhāsāt| na kalpayati sāmānyalakṣaṇena| na vikalpayati viśeṣalakṣaṇaiḥ| na paśyati dṛṣṭyā anabhiniveśāt| na samanupaśyati santatamanabhiniveśāt| kalpanā abhūtaparikalpaḥ| tathā viṭhapitāḥ saṁdarśitāḥ| ajātā nirbījatvāt| anirjātā aniṣpatteḥ| anāgatikā anāgatādadhvanaḥpūrvalokādvā| agatikā atītādhvani paraloke vā| evaṁ yāvat nāpi nirudhyata iti| niḥsvabhāvatvātparikalpatatvādveti hetuḥ| evamiti parikalpitena svabhāvena| itthaṁ bhūtān etān dharmāniti paratantrarūpān kuśalān| dharmateti bālabuddhigocaraiḥ svabhāvaiḥ śūnyatā| anumodanādhikārepi tathā anumodya tathaiva pariṇāmayatīti vacanamavaśyapariṇāmanīyatvāt| śeṣaṁ vyākhyatameva yāvat na kṣamata iti| ityanupalambhānumodanā prathamā||

punaraparamityādi| vimuktirnirvāṇam| tacca dharmadhātoḥ sarvāvaraṇaviśuddhitā paramārthatastathaiva sarvaṁ dānādītyarthaḥ| saṅgastṛṣṇā| tadabhāvād asaktānāṁ tṛṣṇāhetukasya janmano'bhāvād abaddhānām| tato amuktānām| apariṇāmanāyoge tasyāpyanupalambhāt| sa kathamityāha| asaṁkrāntito avināśata iti| tathāhyavasthāntarasaṁkrāntiḥ pariṇāmaḥ pūrvavināśāparotpattī vā| na ca dharmadhātoravasthā| na ca saṁkramo nāpi vināśa iti|

samādāyoti gācarataḥ (?) sāvadhikamādāya| ākruṣṭaḥ śaptaḥ| abhihatastāḍitaḥ| paribhāṣito bhūtābhūtadoṣasthānaiḥ| samān iti sannityarthaḥ| styānaṁ ca middhaṁ ca tenābhibhūtā iti sambandhaḥ| tatra styānaṁ cittasyākarmaṇyatā staimityam| staimityalakṣaṇā yā cittasyākarmaṇyatā svālambanapratītaye tat khalu styānam| middhamasvatantravṛttiścetaso'bhisaṁkṣepaḥ| cetaso'bhisaṁkṣepaścakṣurādīndriyadvāreṇāpravṛtiḥ| sa cedasvādhīnā| cetaso vṛttistanmiddham| śeṣaṁ subodhamāparivartasamāpteḥ| upāyo vimuktisādṛśyam| teneyaṁ dharmadhātoranumodanānupalambhenetyupāyānumodanā dvitīyā||

anumodanā ca pariṇāmanā ca tasyāḥ| tayorabhidhāyakaḥ parivarto anumodanāpariṇāmanāparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākāraśāntiviracitāyāṁ ṣaṣṭhaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

nirayaparivarto nāma saptamaḥ

VII

nirayaparivarto nāma saptamaḥ

laukiko bhāvanāmārgastrayo manaskārāḥ| taduktaḥ| lokottarastu bhāvanāmārgo 'nirhāraḥ śuddhiratyantaṁ' iti pūrvamuddiṣṭaḥ| tatra nirhāramadhikṛtya śāstram-

[55] svabhāvaḥ śreṣṭhatā tasya sarvasyānabhisaṁskṛtiḥ|

nopalambhena dharmāṇāmarpaṇā ca mahārthatā||2-25||

pañcāṅgāni nirhārasya| 'tasya' iti bhāvanāmārgasya prajñāpāramitāviśeṣasya 'svabhāvaḥ' sarvajñajñānapariniṣpādakatvādidharmacakrapravartakatvaparyantaḥ| 'śreṣṭhatā' ṣaṭ pāramitāsu| abhinirhāraḥ sarvadharmāṇāṁ 'anabhisaṁskāraḥ'| anupalambhena sarvadharmānarpayatīti 'arpaṇā'| sarvadharmānupalambhenaiva bodheḥ prāpaṇāt 'mahārthatā' iti| ata āha| atha khalvityādi| asya hi bhāvanāmārgasya svabhāvaḥ prajñāpāramitā| kīdṛśītyāha| sarvajñajñānasya pariniṣpattiḥ yataḥ sā tathoktā| sarvajñatvamiti sarvāvaraṇavāsanānusandhiprahīṇaṁ jñānam| prahāṇasampatsahitā jñānasampadityarthaḥ| tadapi sarvajñatvameva| atropapattiravabhāsakaroti| sarvāvaraṇatamaḥprahāṇamavabhāsaḥ| tatkareti prahāṇasampat| sarvadharmaparamārthapratibhāso vā avabhāsaḥ| tatkareti jñānasampat| ataścaināṁ namaskaromi sāṁpratam| namaskaraṇīyeti| āyatyāṁ pratikṣaṇam| ekena padena dve sampadāvukte| idānīṁ padadvayena prahāṇamāha| anupalipteti sarvāvaraṇamalakṣayāt| sarvalokanirupalepeti triadhātukamalakṣayāt| idānīṁ padatrayeṇa jñānamāha| sarvadharmaparamārthapratibhāsa ālokaḥ| tatkarā| atra dvau hetū padadvayenāha| timiramajñānam| tadviparyayo vitimiraṁ jñānamityarthaḥ| sarva samagraṁ traidhātuka traidhātukaparamārthaḥ| tasminvitimiram| tatkarā| ityālambanavyāptiḥ| kleśāśca dṛṣṭayaśca tā evāndhakārāḥ| sarve ca te te ca teṣāṁ apanetrīti sarvavipakṣakṣayaḥ| iyatā sarveṇa svārthasampattiruktā| parārthasampattimadhikṛtyāha| āśrayaṇīyetyādi| āśrayaṇīyā sarvapadaprepsubhiḥ| agrāṇi padāni strota āpattiḥ sakṛdāgāmitvaṁ yāvatpratyekabodhiḥ| tatkarā| teṣāmupāyaḥ saptatriṁśad bodhipakṣyāḥ| teṣāṁ kṣamakarī vighnaharaṇāt| yāvanna lokottarajñānaṁ tāvad andhāḥ| teṣāṁ tadutpādanād ālokakarī| sarvabhayopadravaiḥ prahīṇa āloko lokottara eva bhāvanāmārgaḥ| tatkarā| iyatā hīnayānikānāmartha uktaḥ|

bodhisattvārthamadhikṛtyāha| pañcacakṣurityādi| te hi parārthapradhānāḥ| tasya saiva sādhanamālambanabhedena pañcacakṣuḥparivārā| abhedena saiva cakṣu sarvadharmaparamārthadarśanāt| vyāpino darśanasya trayo vibandhāḥ| mohatamaritamirāṇi| tatra moho ajñānam| tamondhakāram| timiraṁ cakṣurogaḥ| teṣāṁ vikaraṇī vidhvaṁsanī| saṁkṣepato vitimirakaraṇī timirasāmānyāt| kimutpādayatītyata āha| sarvadharmāṇāmakaraṇīti| sarvadharmāḥ skandhadhātvāyatanāni| teṣāṁ trayaḥ svabhāvāḥ| kalpitaḥ paratantraḥ pariniṣpannaśca| tatra kalpitaṁ na karoti tasya yathālakṣaṇamasattvāt| paratantro abhūtaparikalpaḥ| tatra karoti tatpratipakṣatvāt| pariniṣpanno dharmadhātuḥ| tamapi na karotyanādinidhanatvāt| samyagjñānaṁ karotīti cet ? na| anādinidhanacittasantānabhrāntinivṛtyaiva samyagjñānasiddhe| kiṁ tarhi karotītyata āha| utpathetyādi| utpatho dharmāṇāṁ parikalpanā tena prayātānām| mārge dharmanairātmyajñāne avatāraṇī| kasya mārge ? sarvajñatāyāḥ| iyatā sarvajñajñānapariniṣpattiriti yaduktaṁ tatparārthepi darśitam| yaduktaṁ sarvajñatvamiti tatparārthepyāha| sarvajñataivetyādinā| yadā hi vāsanānusandhiprahīṇatā tasyāstadāsau sarvajñatetyarthaḥ| sā tarhi prajñāpāramitā utpādikā nirodhikā utpannā niruddhā ca| netyāha| anutpādiketyādi| anutpādikā sarvadharmāṇāmiti vaiyavadānikānām| anirodhikā sarvadharmāṇāmiti sāṁkleśikānām| anutpannāniruddheti svayam| paramārthato yathāpratibhāsaṁ ceti bhāvaḥ| paramārtho hyeṣāṁ dharmadhātuḥ| tenaiṣāmanādinidhanatvādvālapratibhāsinā rūpeṇātyanta-| samatvānnaiṣāmutpādanirodhau| ata evāha| svalakṣaṇaśūnyatāyāmupādāyeti pratītyasamutpannaṁ punareṣāṁ tṛtīyaṁ svabhāvamupādāyāha| mātetyādi| mātā jananī| kutaḥ ? sarvabuddhadharmā eva ratnāni teṣāṁ dātrītvāt| tānyeva hi samagrāṇi hetvavasthāni bodhisatvānāṁ śarīram tata iyaṁ taddānātteṣāṁ jananī| buddhagrahaṇābduddhajananītvamarthādgamyate| na punastāvatā buddhānāmatiśayo gamyate| ato viśiṣṭairguṇaiḥ punastadāha daśabaletyādinā|

daśa tathāgatabalāni| tatkarā| katamāni daśa ? "sthānāsthānajñānabalam| karmavipākajñānabalam| nānādhātujñānabalam| nānādhimuktijñānabalam| indriyaparāparajñānabalam| sarvatragāminīpratipajjñānabalam| dhyānavimokṣasamādhisamāpattisaṁkleśavyavadānavyutthānajñānabalam| pūrvenivāsānusmṛtijñānabalam| cyutopapādajñānabalam| āśravakṣayajñānabalaṁ ca" iti| lakṣaṇameṣāṁ yathoktaṁ mahatyo rbhagavatyoḥ| tatra sambhavāsambhavau sthānāsthāne| tadyathā duścaritānāmaniṣṭo vipāka [:] sthānamiṣṭo'sthānamiti| karma ca vipākaśca| nānādhātuḥ puṇyāpuṇyādijanako'dhyāśayaḥ| nānādhimuktistadyathā rāgadveṣādau sthitānāṁ dveṣarāgādau ruciḥ| indriyāṇi śraddhāvīryasmṛtisamādhiprajñāḥ| teṣāṁ parāparatvaṁ vimātratā| ayaṁ mṛdvindriyo'yaṁ madhyendriya ityādi| sarvatragāminīpratipat| rāgasya pratipakṣa iyaṁ pratipat| iyaṁ dveṣasyetyādi| caturṇā dhyānānāṁ aṣṭānāṁ vimokṣāṇāṁ trayāṇāṁ samādhīnāṁ savitarkasavicārādīnāṁ catasṛṇāmārūpyasamāpattīnāṁ navānāṁ cānupūrvavihārasamāpattīnām saṁkleśādikam| tatra saṁkleśa āsvādanādinā| vyavadānamanupalambhādinā| vyutthānaṁ siṁhavijṛmbhitena vā avaskandakena vā| pūrve nivāsaḥ pūrvajanma| tasminnanusmṛtiḥ smaraṇam| cyu[tyu]papādau sattvānāṁ maraṇotpattī| āśravāḥ kleśāsteṣāṁ yaḥ kṣayo yena ca mārgeṇa kṣayastadubhayamāśravakṣayaḥ| sattvānām| eṣāṁ sthānāsthānādīnāṁ sarvathā sarvadā samyagjñānaṁ tadiha sthānāsthānādijñānam| tadeva balamitarairaghṛṣyatvāt, teṣāṁ vābhibhavanāt|

anavamardanīyetyabhibhavitumaśakyā| kuta ityāha| caturvaiśāradyakarītvāditi| siṁhavadatyantaniḥśaṁko yuktavādī viśāradaḥ| tasya bhāvo vaiśāradyam| catvāri vaiśāradyāni| abhisaṁbodhivaiśāradyam| āśravakṣayavaiśāradyam| āntarāyikadha[rma]vaiśāradyam| nairyāṇikadharmavaiśāradyaṁ ca| abhisambodhistathāgatasya jñānasampat| āśravakṣayaḥ prahāṇasampat| tadubhayaṁ svārthaḥ| āntarāyikā dharmā nirvāṇasya vibandhakāḥ nairyāṇikā dharmā nirvāṇasya prāpakāḥ| etadubhayaṁ parārthaḥ| parebhyastadākhyānāt| teṣu vaiśāradyam| tatpratijñāpratiṣṭhāpaneṣvityarthaḥ| tatkarā| anāthāḥ sattvā anādau duḥkhasāgare bhramatāmeṣāmadyāpi trāturabhāvāt| teṣāṁ nāthastrātā bhagavān buddhaḥ| tatkarā| iyatā sarvajñajñānapariniṣpattireṣeti samarthitaḥ| eṣaiva sarvajñatvamiti samarthayitumāha| saṁsāretyādi| saṁsāraḥ sāśravāḥ skandhāḥ| tasya pratipakṣā hantrī| dharmadhātureva tasya hanteti cedāha| akūṭasthatāmupādāyeti| dharmadhāturhi kūṭastho anādinidhanaikarūpatvāt| sa cetpratipakṣaḥ syāt tadā ādita eva saṁsāro na syāt| prajñāpāramitā punarādimatī, uttarottaragāminī ceti saiva tasya pratipakṣaḥ| anena prahāṇasampaduktā| jñānasampadamāha sarvetyādinā| sarvadharmāṇāṁ svabhāvaḥ paramārthaḥ| tasya vidarśanī tatpratibhāsatvāt| svasya pareṣāñca parārthamadhikṛtyāha| paripūrṇetyādi| paripūrṇamekenāpyanūnatvāt| triparivartadvādaśākāraṁ ca yaddharmacakram| dharmaḥ śāsanam| tadeva cakraṁ vineyasantāneṣu caṁkramaṇāt| tasya pravartano pravartayitrī| buddhānāṁ tathaiva tasya pravartanāt|

tatra dharmacakraṁ satyacatuṣṭayam| tasya trayaḥ parivartāḥ| idaṁ duḥkham| ayaṁ duḥkhasamudayaḥ| ayaṁ duḥkhanirodhaḥ| iyaṁ duḥkhanirodhagāminī pratipaditi| satyacatuṣṭayasya svabhāvaparicchedaḥ prathamaḥ parivartaḥ| tasyaiva yathākramaṁ parijñeyapraheyasākṣātkartavyabhāvayitavyatvaparicchedo dvitīyaḥ parivartaḥ| tasyaivātmanā parijñātaprahīna(ṇa)sākṣātkṛtabhāvitatvaparicchedastṛtīyaḥ| tasmāt triparivartaṁ tat| duḥkhasatyasya duḥkhasvabhāvaḥ parijñeyatvaṁ parijñātatvaṁ ceti traya ākārāḥ| samudayasatyasya tatsvabhāvaḥ praheyatvaṁ prahīṇatvaṁ cetiṁ traya ākārāḥ| nirodhasatyasya tat svabhāvaḥ sākṣātkartavyatvaṁ sākṣātkṛtatvaṁ ceti traya ākārāḥ| mārgasatyasya tat svabhāvo bhāvayitavyatvaṁ bhāvitatvaṁ ceti traya ākārāḥ| tasmāt dvādaśākāraṁ tat|

nanu pratītyasamutpannenāpi svabhāveneyaṁ [na] nirodhikā śāṁ(sāṁ)kleśikānāṁ vināśahetūnāmakiñcitkaratvāt| nāpyutpādikā vaiyavadānikānāṁ mithyājñānanivṛttau cittamātrādeva samyagjñānotpatteḥ| naitadasti| bandhyakṣaṇotpādanasyaiva santānanirodhatvāt| agninā śītanirodhavat| prajñāpāramitayaiva mithyājñānanirodhe sati bhagavataḥ prāgabhūtasya samyagjñānasya taddhetukatvāt| nirodhasya cāvastuno hetutvāyogāt| cittasyaiva ca niruddhavipakṣasya samyagjñānatvāt| anyathā hi sarvabhrāntinivṛttikālepi vyāpi samyagjñānaṁ na syāditi bhāvanāmārgasya svabhāvaḥ||

kathamityādinā sarvajñatānuprāptaya ityetadantena śreṣṭhatā| sthātavyamiti vartitavyam| pūjābhiḥ manasikartavyā guṇānusmaraṇaiḥ| namaskartavyā kāyavākcittaiḥ| nidānaṁ prastāvaḥ pṛcchāyāḥ| hetustu bhagavatyāḥ śreṣṭhatā| prajñāpāramitāyā yatkauśalyaparigṛhītasya bodhisattvasyānumodanāsahagataṁ puṇyamaupalambhikānāṁ pañca pāramitāmayāt puṇyādviśiṣyata itīdaṁ nidānamanantaroktatvāt| yata iyaṁ tāsāṁ pariṇāyikā tataḥ śreṣṭheti hetuḥ| apariṇāyakamiti pariṇāyakarahitam| abhavyamayogyam| jātyandhabhūtaṁ jātyandhasadṛśam| śeṣaṁ subodham| iti śreṣṭhatā||

atha khalvāyuṣmānityādinā abhinirhāro dvitīyāt evamuktāt prāk| prajñāpāramiteti bhāvanāmārgaḥ| yaḥ pañcānāṁ skandhānāṁ yāvatsarvadharmāṇāmanabhisaṁskāro'nupalambhaḥ so'sya abhinirhāraḥ pariniṣpādanam| avayavārthaḥ subodhaḥ| ityabhinirhāraḥ||

evamukta ityādi yāvata saṁkhyāṁ gacchatīti| katamaṁ dharmamityanāśravaḥ| na kaściddharmamiti| dharmāṇāmarpaṇāyāścānupalambhādityarpaṇā||

atha khalu śakra ityādi śāriputravacanāt prāk| yadi na kañciddharmamarpayati na tarhi sarvajñatāmapīti matvā śakra āha| kimiyamityādi| arpayatyeva kenacitparyāyeṇa| yathā tu nārpayati tadbhagavānāha na yathetyādi| upalambho bālagrāheṇa rūpeṇa| nāma saṁjñā| saṁskāraḥ kalpanā| yathā tvarpayati tatpṛcchati| kathaṁ tarhītyādinā| uttaraṁ yathetyādinā| yathā nārpayatīti dharmāṇāmarpaṇāyāścāvikalpanāt| tatheti| avikalpanayā| na kañcidityādi| dharmāṇāmutpādādīnāṁ cāvikalpanāditi bhāvaḥ| anutpādāyānirodhāyeti notpādāya na nirodhāyetyarthaḥ| asamarthasamāsattvāt| ataśca anupasthitetyakiñcitkaratvāt| evamapīti sarvajñatārpakatvenāpi| dūrīkariṣyatītyasaṁmukhībhāvāt| riktīkariṣyatīti saṁmukhībhūtasya jñānasya tallakṣaṇābhāvāt| tucchīkariṣyatīti tat phalābhāvāt| na kariṣyatīti notpādayiṣyati| astyeṣa paryāya iti yathā tvayoktaḥ| tatkasya hetoriti taddūrīkaraṇādikaṁ kutaḥ ? paridīpitāyāmiti nirdiṣṭāyām| na rūpaṁ yāvanna buddhatvamiti na kiñciddharma ityarthaḥ| tasmāt kañciddharma paśyan dūrīkariṣyatīti| yāvanna kariṣyatīmām| katamena paryāyeṇeti| kiṁ mahārthatayeti bhāvaḥ||

subhūtirāha netyādi| niḥsvabhāveṣu sarvadharmeṣu dvayābhāvāditi bhāvaḥ| asaṁkṣiptā vikṣipteti| advayatvāt| evamapīti mahārthatayāpi| kimpunaḥ śabdādatiśayārthaḥ| evamityuktvā| tadevāha| evamahamityādinā| niḥṣyanda iti tatpṛṣṭhabhāvī niścayaḥ| yaḥ sattvopalambha iti sambandhaḥ| sattvaḥ pudgaladravyaṁ tadvad asvabhāvajātikā'svabhāvalakṣaṇam| jātirutpattiḥ| tābhyāṁ rahitā| asyaiva nirdeśaḥ sattvāsvabhāvatayetyādinā| pariśeṣādgamyate sattvājātikatayā ajātikateti| viviktatā śūnyatā| acintyatā cittānālambanatā| abhisaṁbodhanaṁ sākṣātkriyā| tadabhāvād anabhisaṁbodhanatā| yathābha| sadbhuto arthaḥ| tasyānabhisaṁbodhanamagrahaṇaṁ sattvaḥ| tadvatprajñāpāramitā| yathā sattvasya balasamudāgamanaṁ balaniṣpādanaṁ na kiñcit tathā tathāgatasya prajñāpāramitayeti mahārthatā||

abhinirhārasya pañcāṅgānyuktāni| ṣaṣṭhasaptamepi staḥ| adhimokṣahetuḥ pratipakṣahetuśca| te'dhikṛtya śāstram-

[56] buddhasevā ca dānādirupāye yacca kauśalam|

hetavo'trādhimokṣasya dharmavyasanahetavaḥ||2-26||

[57] mārādhiṣṭhānagambhīradharmatā'nadhimuktate|

skandhādyabhiniveśaśca pāpamitraparigrahaḥ||2-27||

atrādhimuktihetavastraya uktāḥ pādatrayeṇa| dharmavyasanaṁ pratikṣepaḥ| tasya catvāro hetava itaraiḥ pañcabhiḥ pādaiḥ| 'anadhimuktatā' anadhimuktiḥ| tatrādhimokṣo'sminneva bhāvanāmārge'dhimuktiḥ| tamāha| atha khalvityādinā na dhandhayiṣyatītyetadantena| adhimokṣayiṣyatīti niścite vastunyevameva nānyathetyavadhāraṇamadhimokṣaḥ| taṁ kariṣyatītyarthaḥ| tatkarotīti curādau pāṭhāṇṇic| tasyādhimokṣasya lakṣaṇaṁ tribhiḥ padairgatyantarapratiṣedhāyāha| tatra kāṁkṣā bādhā| abādhyabādhanasya kāṁkṣāmātratvāt| vicikitsā saṁśaya eva| dhandhāyanamapratipattiriti trīṇi gatyantarāṇi| dhandho'pratipattau| dhandho bhaviṣyatīti dhandhāyiṣyati| lohitāderākṛtigaṇatvāt kyaṣ| ityadhimokṣaḥ||

adhimokṣasya trayo hetavaḥ| tatra dvau pṛcchati| kutaścyutvehopannaḥ kiyacciracaritāvī ceti| sa iti yo'dhimoktā| adhimukto'dhimuktikāritreṇa lakṣyate| atastadāha| ya ityādinā| arthata ityaṣṭābhirabhisamayaiḥ| arthanayata iti yathāsvaṁ teṣāmeva vastubhiḥ| dharmata ityebhireva nāmapadavyañjanaiḥ| dharmanayata iti samāsavyāsādibhiḥ| anugamiṣyaṁtyanusaraṇāt| anubhotsyate tathā jñānāt| anubodhayiṣyati tathaiva parān|

tatkasya hetoriti kuto liṅgāt| yaḥ kaścidityādinā liṅgamāha| me dṛṣṭa iti mayā dṛṣṭaḥ| sambandhavivakṣāyāṁ ṣaṣṭhī| tadyathā subhāṣitasya śikṣate, nāgnistṛpyati kāṣṭhānāmiti| avadadhāti sāvadhānaṁ karoti| satkṛtyeti bhaktito rucito vā| nopacchinatti vicchedākaraṇāt|

ciretyādinopasaṁhāraḥ| ciracaritāḥ pāramitā avituṁ śīlamasyeti ciracaritāvī| bahavo buddhāḥ paryupāsitā yena sa tathoktaḥ| iti buddhasevādānādicaryā||

tṛtīyo'dhimokṣaheturupāyakauśalyam| tadāha| atha khalvityādinā sthaviraḥ subhūtirityataḥ prāk| śakyā punariti kāṁkṣā praśnaḥ| śrotuṁ śabdataḥ| upalakṣayitumarthataḥ| samanvāhartuṁ kālāntare smartum| upapādayituṁ cintākāle| upadhārayituṁ bhāvanākāle cetasi sthirīkaraṇāt| iyamiti pratibhāsamānā| ihāmutra veti pratibhāsamānā dhārā| aneneti pratibhāsamānena| ākāreṇeti lakṣaṇena| tadyathā gauḥ sāsnādimatvena| liṅgeneti kṛtrimeṇa cinhena| tadyathā gaurghaṇṭādinā| nimitteneti svābhāvikena cinhena| tadyathā gauḥśuklatvādinā| nirdeṣṭuṁ parasmaiḥ| śrotuṁ parasmāt|

bhagavānāha| uttaraṁ no hītyādi| skandhādiśa iti skandhādibhiḥ| rūpaskandha iti vā yāvaddharmāyatanamiti vetyarthaḥ| kuta ityāha| sarvadharmaistaireva viviktatvādasyāḥ| tadapi kutaḥ ? niḥsvabhāvatvātteṣām| parikalpitena dharmasvabhāveneti bhāvaḥ| na cānyatreti| na cānyā tatparamārthatvāditi bhāvaḥ| ata eva tadityādinā praśnaḥ| skandhetyādinottaram| vijñaptirūpaṁ skandhādikameva| śūnyaṁ parikalpitena skandhādisvabhāvena| sā tasya tena śūnyatā vijñaptimātratā prajñāpāramitā| tasmādadvayametaddvaṁvīkāram| nanu śūnyatāyā idaṁ lakṣaṇaṁ na prajñāpāramitāyā ityata āha| śūnyatvādityādi| nopalabhyate skandhādi yathālakṣaṇam| yonupalambhaḥ sarvadharmāṇāmiti tadviviktaprakāśamātropalambhalakṣaṇaḥ| na tūpalambhanivṛttimātram| "nābhāvaḥ kasyacitpratipattiḥ pratipattiheturvā" iti vacanāt| yo'nupalambhaḥ sā prajñāpāramitā prakṛṣṭajñānatvāt pāragatvācca| tathāpi nāsau prajñāpāramitā| syādyadi skandhādiśūnyatāmanubhūya skandhādyavasīyeta| rajatādyavasāye śuktidarśanavat| etaddarśayitumāha| yadetyādi| yadā tu yathānubhūtaniścayaṁ janayati na skandhā na dhāturnāyatanamiti tadā prajñāpāramitaiva| tannisyandatvāt skandhādyabhāvaniścayasya| śuktiniścaye śuktidarśanavat| prāmāṇyāt| tadyevaṁ yadyathāsti yathā ca nāsti yathā ca prajñāpāramitā syānna syādvā tasya sarvasya samyagbodha upāyakauśalaṁ tṛtīyo'dhimokṣahetuḥ|

dharmavyasanaṁ vaktavyam| sa ca saddharmapratikṣayaḥ| kutaḥ ? dharmavyasanahetutvāt| dharmasya vyasanaṁ vipat| dīrghadurgativāsena tasya śravaṇādyabhāvaḥ| durgaticiravāsahetutvāddharmavyasanahetutvam| tasmāddharmavyasanam| tadeva dharmavyasanasaṁvartanīyaṁ karma| tatsaṁvartate'smāditi kṛtvā| tadeva prastauti sthavira ityādinā| prajñāpāramitā| eṣa eva bhāvanāmārgaḥ| tasyāṁ yogāpattiḥ samādhānaprāptiḥ|

vibhajyeti| kathaṁ vibhajya ? keṣāñci[cci]racaritāvinā(tā) bhavati keṣāñcinneti| tatkutaḥ ? indriyāṇāṁ śraddhādīnāṁ vimātratayā nānātvena| tāmāha syādityādinā| asyāmagauravatā teṣāmabhūditi sambandhaḥ| buddhānāmantikāditi| antike dūrāntikārthebhya iti pañcamī| tatsannidhāvityarthaḥ| agauravatā aśu(su)śūṣaṇatā aśraddadhānatā ca| bhagavatyāṁ aparyupāsanatā aparipṛcchanatā ca buddheṣu| tata iti śraddhāviyogāt| dharmavyasanasaṁvartanīyaṁ karma saddharmapratikṣepaḥ| kṛtaṁ sakṛtkaraṇāt| sañcitaṁ punaḥ punaḥ karaṇāt| ācitaṁ paripūrṇam| upacitaṁ vipākadanaśaktilābhāt| kāyena sāmagrī śrotumāgamanam| cittena nirvikṣepatā| vācā aprastutānabhidhānam| evaṁ sāmagrimadadānā iti samyagaśṛṇvantaḥ| na jānanti granthataḥ| na paśyanti arthataḥ| na budhyante svabhāvatrayabhedena| tato na vedayante viparītabodhāt| aśraddadhānā ityādi tūktam| tasyopasaṁhāra evaṁ ta ityādinā| pratyākhyānaṁ manasā parityāgaḥ| pratikṣepo vācā| pratikrośanaṁ nindā| upahatyeti dūṣayitvā| dagdheti kuśalamūladāhāt| chando vaśībhāvaḥ| viparyayādvicchandaḥ śithilaḥ| ato vicchandayiṣyantīti śithilīkaraṇāt| vivecayiṣyantīti manasā tyājanāt| vivartayiṣyantīti punaragrahaṇāt| iyatā pratyākhyānamuktam||

pratikṣepamāha nātretyādinā| pratikroṣaṇamāha naitadityādinā| apakrāntāḥ parimuktāḥ paribāhyā ityeko'rthaḥ| sarva yathā bhavanti tathā sarveṇa aṅgena| sarva yathā bhavati tathā sarvaḥ prakāraḥ| karmābhisaṁskāraḥ karma kriyā| upasthāpiteneti kṛtena| samutthāpitenetyupacitena| saṁvartanī pralayaḥ| āavīcitalādā ca brahmalokādyasyāmagninā kṣīyate sā tejaḥsaṁvartanī| kṣepsyante antarābhavaśarīreṇa| upapatsyante upapattibhavaśarīreṇa| samānā santaḥ| bahu vata duḥkhaṁ ca tadvedanīyaṁ yasmāttathoktam|

prativarṇikādipadatrayaṁ samānārtham| 'lābhasatkāraṁ tebhya eva| yadartha te dṛśyeraṇ (dūṣyeran)| tatkasya hetoriti| tatteṣāmadarśanādikaṁ kuta ityarthaḥ| kasambakaṁ pūtipūrṇam| tadatyaktamanyānyapi parṇāni nāśayati| jātirjātam| kasambakavajjātameṣāmiti kasambakajātāḥ| kṛṣṇā tṛṇaviśeṣaḥ| prākṛtabhāṣayā kaṇḍā| sāpi kṣetrādanapanītā kṣetraṁ nāśayati| nirjātirniṣpattiḥ| kṛṣṇāvannirjātireṣāmiti kṛṣṇānirjātikāḥ| kṛṣṇo hi kṛṣṇasarpaḥ saviṣaḥ saṁśrṛ(sṛ)ṣṭān daṣṭo saviṣīkaroti| anayeneti tebhyaḥ śrutaśraddhādinā'mārgeṇa| vyasanaṁ nirayādiduḥkham| āgāḍhamābādhamiti mahatīṁ pīḍām| nigacchet spṛśediti prāpnuyādityarthaḥ| ālokaḥ prakṛtasya karmaṇo vipākajñānam| śuklāṁśaḥ kuśalabhāgaḥ| tadyogāt śuklāṁśikaḥ| samavadhānaṁ yogaḥ| śeṣaṁ subodham| iti dharmavyasanam||

evamukta ityādi| atra mārādhiṣṭhita ityādinā mārādhiṣṭhānamuktam| gambhīreṣu dharmeṣvanadhimuktisteṣu śraddhāprasādābhāvenoktā||

punaraparamityādinā caturo hetūnāha| ātmotkarṣī parapaṁsako doṣāntaraprekṣītyeko rāśiḥ| ata evāha| ebhirapi caturbhirityādi| tadatra dharmavyasanahetavaḥ ṣaḍuktāḥ| śāstre tu saṁkṣepataścatvāraḥ| śeṣāṇāṁ skandhādyabhiniveśe'ntarbhāvāt| ātmotkarṣaṇādināṁ skandhādyabhiniveśe|

nirhāraparivarto'yaṁ saptāṅgasya nirhārasya dyotanāt| tathāpi nirayagranthasya bahutvānnirayaparivarta ityucyate||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ saptamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

viśuddhiparivarto nāmāṣṭamaḥ

VIII

viśuddhiparivarto nāmāṣṭamaḥ|

lokottarasya bhāvanāmārgasya nirhāraḥ saptamaparivartenoktaḥ| śuddhiraṣṭamasyādau vaktavyā| tasyāḥ śuddherduradhimocatāṁ tāvadāha| atha khalvityādinā| anarthikeneti mandacchandena| upastabdho vismitaḥ| aśuśrūṣaṇā-aparipacchakajātīyeneti kalyāṇamitreṣu subhūteḥ praśnaḥ| kiyadagambhīretyādi| kiyatā gambhīrā yato duradhimocetyarthaḥ| bhagavata uttaraṁ rūpaṁ subhūta ityādinā| rūpādayo rūpādīnāṁ ca pūrvāparamadhyāntā abaddhā amuktāḥ svabhāvenādhvatrayeṇa ca niḥsvabhāvatvādityarthaḥ| paramaduradhimoceti paramagambhīratvāditi bhāvaḥ| prākpravṛtto hi bandhaḥ prāgaśuddhiḥ paścāttannivṛttilakṣaṇo mokṣaḥ śuddhiriti prasiddham| iha tu bandhamokṣayoratyantābhāvaḥ śuddhiriti paramagambhīraṁ viśuddhilakṣaṇaṁ śāstre-

[58] phalaśuddhiśca rūpādiśuddhireva tayordvayoḥ|

abhinnācchinnatā yasmāditi śuddhirudiritā||[2-26]||

'phalaśuddhiḥ' sādhyā| sā ca 'rūpādiśuddhireva'| yasmāt 'tayoḥ' 'abhinnācchinnatā' 'iti śuddhirudīritā'| śuddherlakṣaṇamuktaṁ sutre| katamasyāḥ śuddheḥ ? yasyāduradhimocatvamuktam| tatkasya hetorityādi| tadasyā duradhimocatvaṁ kuta ityarthaḥ| uttaraṁ yetyādinā| yata idaṁ tasyā lakṣaṇamiti bhāvaḥ| advayaṁ tādātmyāt| advaidhīkāramavyabhicārāt| anayoreva nirdeśo abhinnamacchinnamiti| yetyanuvādaḥ seti vidhiḥ| anūdyamānaśca dharmo vidhīyamāne niyata iti khyāpitaḥ| ataḥ sāmānyādhikaraṇādabhinnamubhayam| anyonyaniyamādanyonyāvyabhicāraḥ| tasmādacchinnamubhayam| tadevaṁ yaiva skandhānāmekaśo viśuddhiḥ saiva phalaviśuddhiḥ| yaiva phalaviśuddhiḥ saivetarā| anyonyāvyabhicārāt| anyonyaliṅgatā| sa cāvyabhicārastādātmyāt| ata āha| phalaviśuddhita ityādi punaraparamityataḥ prāk iti viśuddhilakṣaṇam|

viśuddhibhedāśvatvāro mahatyorbhagavatyoruktāḥ sarvasaṁgrahārtham| asyāṁ tu noktā bodhisattvamārgādhikārāt| mārgasya viśuddhirucyate| sa ca bhūmau bhūmau navavidho mṛdumṛdvādibhedādadhimātrādhimātrādibhedāt| navavidhasyaiva doṣasya pratipakṣeṇa bhūmayastu śuddhestāścaiva nava| kāmadhāturaṣṭau ca rūpārūpyāḥ| ataḥ śāstram-

[59] mṛdumṛdvādiko mārgaḥ śuddhirnavasu bhūmiṣu|

abhimātrādhimātradermalasya pratipakṣataḥ||2-30||

ato navavidhaṁ mārgamāha| punaraparamityādinā atyantānupapattirityataḥ prāk| sarvajñateti sarvākārajñatā| tasyā viśuddhirdvividhā| yā skandhānāmekaśo viśuddhiḥ pāramitānāṁ ca sā sarvākārajñatāviśuddhiḥ| yā ca tasyāḥ sā teṣāmityekā sarvākārajñatāviśuddhiḥ| adhyātmaśūnyatādīnāṁ skandhādīnāṁ ca yāvadāveṇikabuddhadharmāṇamekaśo yā viśuddhiryā ca prajñāpāramitāyā yā ca sarvākārajñatāyāḥ sarvametadabhinnamacchinnamiti dvitīyā sarvākārajñatāviśuddhiḥ| tadasyāṁ na paṭhyate upalakṣaṇatvāttadgrāhyam| iti mṛdumṛdumārgo mṛdumadhyaśca||

atha khalvityādi| itaḥ prabhṛti prajñāpāramiteti prajñāpāramitāviśuddhirityarthaḥ| sā gambhīrā duravagāhā sarvadharmāṇāṁ viśuddhatvādatyantaśūnyatvāditi mṛdvadhimārgaḥ||

sā'vabhāsakarī tamopahā viśuddhatvātsarvadharmāṇāmiti madhyamṛdumārgaḥ||

sā āloko darśanaṁ viśuddhatvāditi madhyamadhyo mārgaḥ||

sā apratisandhirasaṁkrāntirbhavāntare viśuddhatvāditi madhyādhimātro mārgaḥ||

sā asaṁkleśo viśuddhitvāt prakṛtyasaṁkliṣṭatvātsarvadharmāṇāmityadhimātramṛdumārgaḥ||

sā aprāptiranabhisamayo viśuddhatvāt sarvadharmāṇāmaprāpteranabhisamayāccetyadhimātramadhyo mārgaḥ||

sā anabhinirvṛttirviśuddhatvāt anabhinirvṛttatvāt sarvadharmāṇāmityadhimātrādhimātro mārgaḥ||

āha| atyantānupapattirityādikamāmārgajñatāparisamāpteḥ| ataḥ śāstram-

[61] tridhātupratipakṣatvaṁ samatā mānameyayoḥ|

mārgaḥ sa ceṣyate tasya codyasya parihārataḥ||2-31||

tasyāṁ 'tridhātupratipakṣatvaṁ' yadāha| atyantānupapattiḥ prajñāpāramitā| kāmadhātvādiṣu viśuddhatvāt| kāmadhātvādiṣvabhāvānupapatteḥ iti tridhātupratipakṣatvam|

atra ca 'samatā mānameyayoḥ'| yadāha| āhetyādi| na jāna tīti na gṛṇhāti| na saṁjānīta iti na vikalpayati| sphuṭīkartu praśnaḥ kiṁ punarityādi| uttaraṁ rūpamityādi| viśuddhatyādityatyantasamatvāt| tadevaṁ yathā syājjñeyaṁ grāhyaṁ na bhavati tathaiṣāpi tasya grāhikā na bhavatīti jñeyamānasamatā|

yoyaṁ viśuddhilakṣaṇo bhāvanāmārga ukto na sa yuktaḥ| yato'sminnaṣṭau doṣā ityata āha| 'mārgaḥ sa ceṣyate tasya codyasya parihārataḥ|' cakāro'vadhāraṇe| bhinnakramaśca| codyasyeti jātāvekavacanam| bhāvanāmārga eva sa iṣyate tadīyacodyānāmita ūrdhvaṁ parihārādityarthaḥ| atra ca siddhānta eva kākvā kuta etaditi hetusāpekṣāścodyasūcanādyāni| siddhāntahetavaḥ parihārāḥ| tatra dve codye śāriputrasya ṣaṭ subhūteḥ|

nāpakāraṁ karoti na copakāramiti siddhāntaḥ| sa kutaḥ ? yadi hyakiṁcitkarī kathaṁ sā mārga iti codyam| viśuddhitvāditi parihāraḥ| sarvajñatā hi dharmadhātuviśuddhiḥ sa ca viśuddhaḥ prakṛtiśuddhaḥ| tataḥ sā asyākiñcitkarī| kevalamāgantukāvaraṇakṣayaṁ [prati] vyāpriyate| na gṛṇhāti na tyajatīti siddhāntaḥ| sa kutaḥ ? yadi hyasau gṛṇhāti vikalpaḥ syāt| atha na gṝṇhāti prajñaiva na syāditi codyam| viśuddhatvādi parihāraḥ| yathā hi yata evāsau dharmān dharmalakṣaṇairna paśyatyata eva dharmatayā paśyati| ata eva viśuddhaḥ| viśuddhatvāt na gṛṇhāti na ca tyajatīti| skandhaviśuddhitaḥ phalaviśuddhiḥ sarvajñatāviśuddhiścoktā| sā ca teṣāṁ viśuddhirātmaviśuddhyā| yathā hyātmano viśuddhiratyantamasattā tathā teṣāmapīti siddhāntaḥ| sa kutaḥ ? yadi hi skandhaphalasarvajñatānāmatyantamasattā tadaitā(te)na kiñciditi codyam| atyantaviśuddhitvāditi parihāraḥ| atyantamasanta eva dharmāḥ svalakṣaṇaiḥ| ata eva tacchūnyatālakṣaṇayā dharmatayā santītyarthaḥ| ātmaviśuddhito na prāptirnābhisamaya iti siddhāntaḥ| codyaṁ purvavat| atyantaviśuddhatvāditi parihāraḥ| yata eva dharmalakṣaṇairdharmā atyantamasantaḥ tata eva dharmatayā santaḥ| sā ca prakṛtyaiva śuddhā tacchuddhireva ca sarvajñateti na tasyāḥ prāptirnābhisamaya ityarthaḥ| ātmāparyantatayā rūpavedanā dīnāmaparyantateti siddhāntaḥ| sa kutaḥ| dṛśyate hi skandhādīnāṁ paryantastatkathamaparyantā iti codyam| atyantaviśuddhatvāditi parihāraḥ| yathā hyātmano'tyantamasattā tathā rūpādīnāmapi svalakṣaṇaiḥ| tato'satāṁ teṣāṁ kaḥ paryantaḥ ? dharmatayā santīti cet .............paryantaḥ| sarvadharmasāmānyalakṣaṇatvāt rūpādikasya| na, bhedasyāparamārthatvāt| tasmādyaiva rūpādiviśuddhiḥ saiva phalaviśuddhiḥ sarvajñatāviśuddhiḥ prajñāpāramitāviśuddhiścetyarthaḥ||

ya evamatyantāsattayā sarvadharmāṇāṁ avabodhaḥ sa prajñāpāramiteti siddhāntaḥ| sa kutaḥ ?....................bodho na tarhi sā'tyantaviśuddhiriti codyam| atyantaviśuddhitvāditi parihāraḥ|

evaṁ samāptā aṣṭāvatyantabhāvanāmārgamārgajñatādhikārāḥ||

prathamaparivartena sarvākārajñatoktā| ito'rdhasaptamaiḥ parivartairmārjñatā| aṣṭamanavamayoḥ parivartayorardhābhyāṁ sarvajñatā vaktavyā| tasya aṣṭau vastūni| yathoktaṁ prāk

[61] prajñayā na bhave sthānaṁ kṛpayā na śame sthitiḥ|

anupāyena dūratvamupāyenāvidūratā||1-10||

[62] vipakṣapratipakṣau ca prayogaḥ samatāsya ca|

dṛṅmārgaḥ śrāvakādīnāmiti sarvajñateṣyate||1-11||

iti| atra śāstram-

[63] nāpare na pare tīre nāntarāle tayoḥ sthitā|

adhvanāṁ samatāyogātprajñāpāramitā matā||3-1||

'prajñāpāramitā' iti sarvajñatā| 'nāpare tīre' iti saṁsāre| 'na pare tīre' iti nirvāṇe| nāpi tayorantarāle sthitā'| trayaṁ nopalabhyata ityarthaḥ| kuta ityāha| 'adhvānāṁ samatāyogād' iti| dharmatayāpyadhvasamatvāt| dharmāṇāṁ ca yathālakṣaṇamanupalambhat| etadāha| āyuṣmān ityādinā| seti samādhānaṁ pūrvamuktatvāt| iyamiti sarvajñatākhyena viśeṣeṇa vaktavyatvāt| ata evāha| viprakṛteti| viśeṣeṇa prakṛtatvāt vartamānatvādvā| athavā kuto na sthitā ? yato viprakṛtā trayānupalambhena bādhitā| bhagavān hetumāha| atyantaviśuddhatvāditi| svairlakṣaṇairasatāṁ dharmāṇāṁ dharmatālakṣaṇena nityaviśuddhatvādityarthaḥ| śrāvakāstu svaduḥkhakṣayamātraiṣiṇaḥ saṁsāraṁ parikalpya tenātyantamudvignā nirvāṇaṁ parikalpya tasminnatīvotkaṇṭhitā laghu ladhveva parinirvānti| naivaṁ bodhisatvāḥ, sarvasattvārthaṁ niruttarabodhikāmā iti saṁsāranirvāṇāpratiṣṭhatā||

śāstram-

[64] anupāyena dūraṁ sā sanimittopalambhataḥ|

'sanimittaṁ upalambho'nupāyaḥ'| tena sā dūrībhavati| tadāha| āyuṣmānityādi| evamapīti nāmatopi nimittatopi| riñciṣyati tyakṣyati nāmataḥ| dūrīkariṣyati nimittataḥ| iti dūrībhāvaḥ|

upāyakauśalenāsyāḥ samyagāsannatoditā||3-2||

niḥsaṅgā vṛttiḥ samyagupāyakauśalam| tenāsannībhavati| tadāha| evamukta ityādinā| saṅgaḥ saktirabhūtaparikalpaḥ| sā nāmato syānnimittatopi| tayorapi bhūte'rthe'bhāvāt| ākhyātā ṣoḍaśabhirdṛṣṭimārgalakṣaṇaiḥ| sunirdiṣṭā dvādaśabhiḥ prayogaiḥ| supariniṣṭhitā saṁsāranirvāṇayorapratiṣṭhānāt| supariśuddhā saṅgakoṭīnāṁ vivarjanāt| yatra hīti vākyālaṅkāre| nāmetyāścarye| imepi saṅgā iti saṅgā'pi vakṣyamāṇāḥ| ataḥ saṅgavarjanamupāyakauśalamityā sannībhāvatā|

te punaḥ saṅgāḥ sāmānyenoktāḥ| viśeṣato vaktavyāḥ| ataḥ śāstram-

[65] rūpādiskandhaśūnyatve dharmeṣu tryadhvageṣu ca|

dānādau bodhipakṣeṣu caryā saṁjñā vipakṣatā||3-3||

rūpādīnāṁ sarvadharmāṇāṁ skandho rāśiḥ| tasya śūnyatāyāṁ traiyadhvike paradharmesu pāramitā bodhipakṣyaviṣayāyāṁ ca caryāyāṁ yā 'saṁjñā' nāmato nimittato vā sā 'vipakṣatā'| svārthe tal devatāvat| sa vipakṣaḥ sa saṅga ityarthaḥ|

etadāha| atha khalvityādinā| asyāṁ bhagavatyāṁ 'caryāsaṁjñā' na paṭhyate| sā paṭhitānāmupalakṣaṇatvānnocyate| dānapāramitāṁ yāvatprajñāpāramitāṁ smṛtyupasthānāni yāvadāryāṣṭaṅgamārga carāmīti sañjānīte saṅga iti| asyāmadhikasaṅgamāha| iyantamityādinā| ye saṅgāsta uktāḥ| yathā te saṅgāstannoktam| tataḥ śakrasya praśno'tha khalvityādinā| paryāyeṇeti prakāreṇa| idaṁ tu prathamaṁ bodhicittamiti| eṣa vikalpaḥ prathamaḥ saṅgaḥ| bodhau pariṇāmayāmīti| evaṁ vikalpya pariṇāmanā dvitīyaḥ| kathamimau saṅgau ? tasya cittasyātītatvenāsattvāt| bodheścānāgatatvena| cittaprakṛtiḥ sadāstīti cedāha| na cetyādi| na śakyā iti nityasya pariṇāmāyogāt| tasmādubhau vikalpau| abhūtakalpanāt| śeṣāstu yathā saṅgāstathā purvamevoktam|

saṅgāḥ teṣāṁ varjanamarvāguktaṁ bhavati| ataḥ śāstram-

[66] dānādiṣvanahaṅkāraḥ pareṣāṁ tanniyojanam|

saṅgaḥ koṭī niṣedho'yaṁ

'dānādiṣvanahaṁkāraḥ' sāmarthyāt| pūrvamuktaḥ| 'pareṣāṁ tanniyojanaṁ' āha tasmāttarhītyādinā| tasmāditi svayaṁ saṅgavivarjanāt kāraṇāt| tarhīti pareṣāṁ sandarśanādikāle| sandarśayateti pūrvamaśrutavataḥ rocayatā| samādāpayateti| anuṣṭhānāya samyag grāhayatā| samprahaṣayateti mantharān protsāhayatā| sampraharṣayateti| ārabdhavīryān sādhukāraiḥ| bhutānugamaḥ saṅgatyāgāt| evaṁ samādāya teṣvaparāddhaṁ (?) darśayitumāha| evamityādi| na kṣiṇotīti buddheṣvaparāddhaṁ na karoti| svayambhūtānugame'nuśaṁsamāha| imāścetyādinā| tadevaṁ yanna 'dānādiṣvanahaṅkāro' yanna'pareṣāṁ tatra niyojanaṁ', eṣa dvividhaḥ saṅgakoṭīnāṁ sthūlānāṁ niṣedhaḥ|

śāstram|

sūkṣmaḥ saṅgo jīnādiṣu||3-4||

buddhādau yaḥ saṅgaḥ sa sūkṣmaḥ| tamāha atha khalu bhagavānityādinā| na sā śakyā pariṇāmayitumiti tryadhvaprasaṅgāt| na nimittīkartuṁ nārambaṇīkartumiti| apūrvatvenākāraṇatvāt| durbodhatvācca| yato na sā dṛṣṭaśrutamatavijñāta cakṣuṣā śrotreṇa ghrāṇajivhākāyairmanasā vā'pratītatvāt yathā kramam| gambhīrā prajñāpāramitā viviktatvāt| prakṛtigambhīrā prakṛtiviviktatvāt| ataśca namaskaraṇiyā| sarvadharmā api prakṛtiviviktāḥ| yā teṣāṁ prakṛtiviviktatā sā prajñāpāramitā| yato'kṛtāste bhagavatā'bhisambuddhāḥ| yataste prakṛtyaiva na kiñcit| yā caiṣāṁ prakṛtiḥ sā'bhāvaḥ| yaścābhāvaḥ saiṣāṁ prakṛtiḥ| ekalakṣaṇatvāt yadutālakṣaṇatvāt| evamaśeṣāḥ saṅgakoṭayo vivirjitā bhavanti| acintyā cintātītatvāt| nahi sā rūpaṁ na vedanā yāvanna buddhadharmāḥ| śeṣaṁ subodham|

nāpi sā dṛṣṭaśrutamatavijñātetyādinā yaduktaṁ| atra śāstram

[67] tadgāmbhīrya prakṛtyaiva vivekāddharmapaddhateḥ|

ekaprakṛtikaṁ jñānaṁ dharmāṇāṁ saṅgavarjanam||3-5||

[68] dṛṣṭādipratiṣedhena tasyā durbodhatoditā|

rūpādibhiravijñānāttadacintyatvamiṣyate||3-6||

'vivekād' iti viviktatvāt| 'dharmapaddhatiḥ' dharmarāśiḥ| dharmāṇāṁ jñānamiti sambandhaḥ| ekā teṣāṁ prakṛtiḥ khyātiryasmiṁstathoktam| tanna vipakṣapratipakṣau vaktavyau| saṅgāsaṅgau kasmāduktau ? ataḥ śāstram-

[69] evaṁ kṛtvā yathokto vai jñeyaḥ sarvajñatānaye|

ayaṁ vibhāgo niḥśeṣo vipakṣapratipakṣayoḥ||3-7||

'evaṁ kṛtvā' iti saṅgāsaṅgavyapadeśaṁ kṛtvā| 'yathoktaṁ' iti| yathokto vibhāgaḥ 'sarvajñatānaye'| sarvo'yaṁ 'vipakṣapratipakṣayoḥ' veditavyaḥ| tathā hi| saṅga upalambho vikalpaḥ| asaṅgo'nupalambhaḥ prajñāpāramitā| tasmātsaṅgo vipakṣo'saṅgaḥ pratipakṣaḥ iti vipakṣapratipakṣau||

prayogastatsamatā ca vaktavyā| ataḥ śāstram-

[70] rūpādau tadanityādau tadapūriprapūrayoḥ|

tadasaṅgatve caryāyāḥ prayogaḥ pratiṣedhataḥ||3-8||

[71] avikāro na kartā ca prayogo duṣkarastridhā|

yathābhavyaṁ phalaprāpterabandhyo'bhimataśca saḥ||3-9||

[72] aparapratyayo yaśca saptadhā khyātivedakaḥ|

'tadanityādau' iti| rūpāderanityatvanityatvādau| iṭ radhādibhya iti iñcāparipuriḥ| pariprapūreḥ bhāva iti pariprapūraḥ asaṅgaḥ| vivakṣāvaśāt tacchabdena saṅgo gṛhyate| samāhāradvandvaḥ| saṅgāsaṅgatvayorityarthaḥ| ekaśeṣastu na bhavatyana(?)bhidhānāt| 'rūpādau' rūpāderanityatvanityatvādau| rūpāderaparipūrṇatvaparipūrṇatvayoḥ| rūpādeḥ saṅgāsaṅgayośca| yā 'caryā' caraṇaṁ tatpratiṣedhena prajñāpāramitāyāṁ caraṇaṁ 'prayogo' rūpādyādiṣu| amī ca catvāraḥ| uttare cāṣṭau| 'avikāro'kartā'| [uddeśa] duṣkaraḥ kāritraduṣkaro'bandhyo'parapratyayaḥ saptadhākhyātivedakaśceti dvādaśavidhaḥ prayogaḥ| atastaṁ pṛcchati| āha| tena hītyādinā kathaṁ caritavyamiti| kathaṁ prayogaḥ kartavyaḥ ? atra rūpādayaḥ sarvadharmāḥ| skandhāstūpalakṣaṇam| rūpe yāvadvijñāne na caratīti rūpādīnna sañjānīta ityarthaḥ| tadā carati prajñāpāramitāyāmiti rūpādiprayogaḥ||

sa cedrūpamanityaṁ yāvadvijñānamanityamiti na carati| tathā nityamiti sukhamiti śūnyamityaśūnyamiti ātmeti anātmeti śubhamiti aśubhamiti na carati tadā carati prajñapāramitāyāmiti rūpādyanityatvādiprayogaḥ||

sa cedrūpaṁ yāvadvijñānaṁ aparipūrṇa paripūrṇa vā| tadeva rūpāderaparipūrṇatvaṁ paripūrṇatvaṁ tadeva rūpādi iti na carati| tadā caratyasyāmityaparipuriparipūriprayogaḥ||

evamukta ityādinā caturthaṁ prastauti| bhagavāṁstamāha| rūpaṁ sasaṅgamityādinā caritavyāntena| atraiva evaṁ carannityādinā'nuśaṁsamāha| asaktetyādi| sarvasaṅgābhāvādasaktā| tato na baddhā kleśaistraidhātuke| tato na muktā kleśaiḥ| na samatikrāntā traidhātukam| evaṁ hītyādinopasaṁhāraḥ| iti rūpādisaṅgāsaṅgaprayogaḥ||

subhūtirāhetyādinā parihāṇirbhavedityedantena pañcamaḥ| hānivṛddhayorabhāvādavikāratā| ākāśavat| varṇo guṇaḥ| ityavikāraprayogaḥ||

tadyathāpītyādinā sthaviraśabdāt prāk ṣaṣṭhaḥ| saṁkliśyate śabdasyārthaḥ pratihanyata(?) iti| dvitīyasyānunīyata iti| deśanayā hānivṛddhayorakaraṇādakartṛprayogaḥ||

sthavira ityādinā'bhisamboddhakāmāntena saptamaḥ| trividhāṁ duṣkaratāṁ vaktuṁ bhagavatī bhāvanāduṣkaratāmanuṣaṅgādāha| tasyāmeva sthitānāmuddeśāderduṣkaratvāt| caranniti śamathena| na saṁsīdati layena| notplavate auddhatyena| na pratyudāvartate nivartate| ākāśabhāvanā| ekalakṣaṇatāpratibhāsāt| ayaṁ sannāha iti yaḥ sarvasattvārthāya samyaksambodhau| ākāśeneti| ākāśanibhena yogena tadatyāgāt| tato duṣkaratā sattvānāmanupalambhādanantācca| viśvārthamuddiśya bodheḥ| sa coddeśaḥ sannāha ityuddeśaduṣkaratāprayogaḥ||

ākāśamityādinā sannahyata ityetadantenāṣṭamaḥ| uccairgatirvibandhapātanaṁ(?) parimocanam| uccairnayanamutkṣepaḥ| etāvānsattvārthāya prayogaḥ| sa ca duṣkaraḥ| ākāśavatsattvarāśeranantatvādarūpitvādadravyatrvācceti prayogaduṣkaratāprayogaḥ||

atha khalvityādinā'tha khalvityataḥ prāṅnavamaḥ| prayogasya phalaṁ kāritram| sāṁkleśikadharmaprahāṇaṁ vaiyavadānikadharmotpādanaṁ ca| tadubhayaṁ duṣkaraṁ bhagavatyā tayorakaraṇāditi kāritraduṣkaratāprayogaḥ||

atha khalvityādinā'tha khalvityataḥ prāgdaśamaḥ| ya evaṁ yogamāpatsyata iti hetvavasthāyām| kva sa iti phalāvasthāyām| ākāśa iti ākāśaṁ tārāpatham| iha tu tatsādharmyādanuttarā bodhiḥ| abhyavakāśaṁ bhūmerūpariṣṭhādacchannamarūpiṣṭhānam| iha tu tatsādharmyāddhīnabodhiḥ| tadubhayaṁ phalam| tasya yathābhavyaṁ prāpteravandhyaprayogaḥ||

atha khalvityādinā avatāramityetadantamekādaśaḥ| śakrastasya bodhisattvasya rakṣāvaraṇaguptiṁ kartukāmaḥ| rakṣāvaraṇābhyāṁ sahitā guptistathoktā| taṁ subhūtirāha| kimenaṁ prāpsyasīti| sa āha neti| tataḥ kimityāha evamityādi| evamiti| sarvadharmānupalambhena| śeṣaṁ sugamam| evamanvayavyatirekābhyāṁ prajñāpāramitādhīnaiva tasya rakṣā na parādhīnetyaparapratyayaprayogaḥ||

api cetyādinā parijānātītyetadantena dvādaśaḥ| mahatyorbhagavatyoḥ saptadhā khyātiḥ paṭhyate| "māyāmarīcisvapnapratiśrutkāpratibhāsapratibimbagandharvanagaropamāḥ sarvadharmāḥ" iti| yā ca saptadhā khyātiḥ sā sarvā'pyanvākhyātiḥ| dvayaśūnyena sthitānāṁ sarvadhārmāṇāṁ paratantrasvabhāvānāṁ dvayena khyātiḥ| sā ekenāpi dṛṣṭāntena śakyā darśayitum| yathā hi śabde'sati pratiśabdo'samprakhyāti| tathā sati dvayaśūnye svabhāve dharmā asatā dvayarūpeṇa prakhyāntīti| tasmādasyāṁ bhagavatyāṁ pratiśrutkopamataiva paṭhyate| ata enāṁ prati śāstrapāṭho'nyathā kartavyaḥ| 'yo'paro khyātivedakaḥ' iti| dvividhā prajñāpāramitā lokottarā śuddhā laukikī ca| yathoktaṁ drumavikalpapraveśāyāṁ dhāraṇyāma avikalpadhātupratiṣṭhito bodhisattvo jñeyanirviśiṣṭena jñānena ākāśasamatalānsarvadharmān paśyati| tatpṛṣṭhalabdhena māyāmarīcisvapnapratibhāsapratiśrutkāpratibimbodakacandranirmitasamānsarvadharmānpaśyati" iti| ato lokottaramadhikṛtyāha| ākāśasyetyādi|

śuddhalaukikīmadhikṛtyāha| tatkimityādi| parijānātīti| tataḥ kiṁ tasya rakṣaṇīyaṁ pratibhāsānāmalīkatvāditi bhāvaḥ| ityanyathākhyātivedakaprayogaḥ||

uktāḥ prayogāḥ| prayogasamatā vaktavyā| tāmadhikṛtya śāstram-

caturdhā'mananā tasya rūpādau samatā matā||3-10||

rūpādyadhiṣṭhānaṁ caturvidhamamananaṁ prayogasamatetyarthaḥ| yathoktaṁ mahatyoḥ| "rūpaṁ na manyate| rūpeṇa na manyate| rūpaṁ mameti na manyate| rūpepi na manyate| evaṁ vedanādiṣu" iti| imāṁ tu bhagavatīṁ prati śāstrapāṭho'nyathā kartavyaḥ-

aṣṭadhā'mananaṁ tasya rūpādau samatā mata|

caturdhā grāhakasya caturdhā ca grāhyasyākalpanaṁ prayogasamatetyarthaḥ| tadāha ataścetyādinā atha khalvityataḥ prāk| ataśceti yataḥ pratiśrutkopamāḥ sarvadharmāḥ| ataśca tāniti sarvadharmān na manyate bhāvābhiniveśena| na samanupaśyati dṛṣṭyā| na jānāti grahaṇena| na sañjānīte kalpanayā| iti caturvidhaṁ grāhakakalpanam| tathaiva grāhyavikalpanamāha te cetyādinā| na vedyanta iti sattvena na manyante| na saṁdṛśyanta iti na dṛśyante| na saṁvidyanta iti na gṛhyante| nopalabhyanta iti na vikalpyante| ityevamaṣṭadhā grāhyagrāhakayorakalpanena viharatīti sarvadharmeṣu carati| tataḥ kiṁ syādityāha sa cedityādi subodham| iti prayogasamatā|

prayogasamatānusaṅgāddeśanāsamatāyāmapyasyāṁ deśanāyāmabhisampratyayārthamāha| atha khalvityādinā āparivartasamāpteḥ| lokadhātāviti..........|

[viśuddhiparivarto nāmāṣṭamaḥ parivartaḥ||]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

stutiparivarto nāma navamaḥ

IX

stutiparivarto nāma navamaḥ|

[73] ākārāḥ saprayogāśca guṇā doṣāḥ salakṣaṇāḥ|

mokṣanirvedhabhāgīye śaikṣo'vaivartiko gaṇaḥ||1-12||

samatā

[74] bhavaśāntyośca kṣetraśuddhiranuttarā|

sarvākārabhisambodha eṣa sopāyakauśalaḥ||1-13||

ākārāḥ, prayogāḥ, guṇāḥ, doṣāḥ, lakṣaṇāni, mokṣabhāgīyaṁ, nirvedhabhāgīya, avaivartikasaṁghaḥ, saṁsāranirvāṇasamatā, buddhakṣetrapariśuddhiḥ, upāyakauśalaṁ cetyekādaśavastūni sarvākārābhisambodhaḥ| yathoddeśaṁ nirdeśāt prathamata ākārāṇāṁ nirdeśaḥ|

[75] vastujñānaprakārāṇāmākārā iti lakṣaṇam|

sarvajñatānāṁ traividhyāt trividhā eva te matāḥ||4-1||

'vastu' ālambanaṁ catuḥsatyādi| tasya 'jñānam'| tasya 'prakārāḥ'| yaiḥ prakāraistatparikṣepaḥ teṣāṁ 'ākārā' iti lakṣaṇatvāt| 'sarvajñatānāṁ' iti jātau vahuvacanam| sarvajñatāyā ityarthaḥ| kathaṁ tasyāstraividhyam ? sarvajñatā mārgajñatā sarvākārajñatā ceti| tatrādau sarvajñatākārāḥ saptaviṁśatiḥ| śāstram-

[76] asadākāramārabhya yāvanniścalatākṛtiḥ|

catvāraḥ prati satyaṁ te mārge pañcadaśa smṛtāḥ||4-2||

asatpāramiteyamiti asadākārāmārabhya yāvadacalapāramiteyamityacalākārāḥ| teṣu catvāraścatvāro duḥkhasamudayanirodhasatyeṣu pariviṣṭāḥ| pañcadaśa mārgasatye| asadākārapāramitā| asatpāramitā| evamuttarā api sarvāḥ| tatra duḥkhe catvāraḥ-asat-samatā-vivikta-anavamṛdya|

ākāśasamatāmiti| ākāśavadrūpāderasattām| yathā hyākāśasya rūpidravyābhāvo lakṣaṇaṁ tathā rūpādīnāṁ svalakṣaṇābhāvaḥ| sarvadharmānupalabdhisamatāmiti| sarvadharmānupalabdhireva sukhaduḥkhayoḥ samatā| atyantaśūnyatāmiti| pudgalena svabhāvena ca śūnyatāmityarthaḥ| bādhakaṁ duḥkhaṁ bādhyatvādavamṛdya ātmā| anavamṛdyā'nātmā| tadākāratvāt anavamṛdyapāramitā| sarvadharmāṇāṁ bādhyabādhakānāmanupalabdhitāṁ nirūpalambhatāṁ [upādāya]|

samudaye catvāraḥ| tathā hi-padaṁ hetuḥ prāktanāḥ skandhāḥ| svabhāva ātmano bhāvaḥ| kāyakarma| vacanaṁ vākkarma| nāma manaskarma kleśāśca| eṣāmabhāvo yathākramaṁ.....asvabhāvaḥ| ......tadākāratvāttatpāramitā| anāmāśaroratāmiti| nāma arūpiṇaḥ skandhāḥ| śarīraṁ rūpaskandhaḥ| tayorabhāvo'nāmaśarīratā| gatyāgatī kāyakarma| tadabhāvo'nāgatiragatiśca| vācāṁ heturvikalpaḥ| tadabhāvo'vikalpatā|

nirodhe catvāraḥ| tathā hyasau gamanaṁ vā syāt grāhyaṁ vā kṣayo vā utpattirvā| eṣāmabhāvo yathākramaṁ agamanaṁ, asaṁhāryaṁ, akṣayaḥ, anupapattiḥ| tadākāratvāttatpāramitā| sarvadharmāṇāmagamanatā gatyabhāvaḥ| sarvadharmāṇāmagrāhyatā| na hi dharmo dharmaṁ gṛṇhātīti| kṣaya eva dharmaḥ| tena yogaḥ| tadabhāvādakṣayadharmayogatā| abhinirvṛttirutpattiḥ| tadabhāvādanirvṛttitā|

mārge-pañcadaśa-akāraka-ajānaka-apaśyaka-asaṁkrānti-avinaya-svapna-pratiśrutka-pratibhāsa-marīci-māyā-asaṁkleśa-avyavadāna-anupalepa-aprapañca amananā-acalā| akārakādyākāratvāttatpāramitā| akārako mārgastena kārakānupalabdheḥ| ajānakāpaśyako mārgastena jānakapaśyakānupalabdheḥ| asaṁkrāntirmārgastena cyutyupapattyorayogadarśanāt| avinayo mārgastena tryadhvasamāyā dharmaprakṛteravinayāt| svapnāditulyatvāt svapno mārgaḥ vinaiva draṣṭāramandhaḥkārāt (?)| pratiśrutko mārgaḥ| asati śabde śabdopalambhāt| pratibhāsaḥ pratibimbaṁ sa mārgaḥ| asatyarthe'rthadarśanāt| marīcirmārgaḥ| tajjalaskandhavadasato lokadhātoḥ pratibhāsāt| māyā mārgo nimittāpratibhāsāt| anutpādavijñāpanatāmiti| yataḥ pañcabhirapyebhiranutpādo mārga ādīpyate| pratibhāsahetumantareṇa tathā tathā pratibhāsāt| asaṁkleśo mārgastena rāgādyanupalabdheḥ| avyavadānaṁ mārgastena kliṣṭasattvānupalabdheḥ| anupalepo mārgaḥ| ākāśavannirupalepasya dharmadhātostena darśanāt| aprapañco mārgaḥ prapañcapratipakṣatvāt| amananā mārgaḥ| sarvamananāsamuddhātitvāt| acalo mārgaḥ| dharmadhātuśarīratvena śāśvatatvāt| iti sarvajñatākārāḥ||

atha mārgajñatākārāḥ ṣaṭtriṁśat|

[77] hetau mārga ca duḥkhe ca nirodhe ca yathākramam|

aṣṭau te sapta pañceti ṣoḍaśeti ca kīrtitāḥ||4-3||

hetuḥ samudayaḥ| ataḥ samudayamārgau prathamata uktau phalopāyatvāt| duḥkhanirodhau paścāduktau phalatvāt teṣvākārā yathākramam| 'aṣṭau sapta pañca ṣoḍaśeti ca kīrtītāḥ' sūtre tatra samudaye'ṣṭau-virāga-asamutthāna-śāntanirdoṣa-niṣkleśa-niḥsattva| kathaṁ tadaṣṭau ? yato nirdoṣe tritayaḥ-arāga-adveṣa-amoha| prāktanā hi pañcaskandhāḥ samudayaḥ| rajyante'sminniti rāgaḥ| parikalpitaḥ svabhāvo dharmāṇām| vigato rāgo'smāditi virāgaḥ samudayaḥ| sarvadharmāṇāmavitathatāmiti| vitathena kalpitena svabhāvena śūnyatām| samutthānaṁ kleśaheturvikalpaḥ| tasyāsminnabhāvādasamutthānaḥ samudayaḥ| sarvadharmāṇāṁ nirvikalpatāmiti| agrāhakatvāt| śāntaḥ samudayaḥ| nirodha ityarthaḥ| tatkutaḥ ? sarveṣāṁ dharmanimittānāṁ dharmapratibhāsānāṁ paramārthapratibhāse'nupalabdheḥ| ata eva arāgapāramitā adoṣapāramitā amohapāramitā ca| guṇapāramitāmiti rāgadoṣamohakṣayapāramitām| sarvakleśābhāvānniṣkleśaḥ samudayaḥ| parikalpāsattāmiti grāhakāsattām| api ca sarvatra kliṣṭaḥ syād duḥkhī ca (?)| tadabhāvānniḥsattvaḥ samudayaḥ| bhūtakoṭitāmiti dharmapudgalaśūnyatām|

mārge sapteti-apramāṇa-antadvayānanugama-asambhinna-aparamṛṣṭa-avikalpa-aprameya-asaṅga| apramāṇo mārgaḥ| sarvadharmāṇāṁ samutthānasyāsamutthānatāmalokatvamupādāya| antadvayānanugamo mārgaḥ| sarvadharmeṣvanabhiniveśatāmiti| yathāpratibhāsaṁ bhāvasya tacchūnyatayā vā bhāvasyānanugamaḥ| asambhinno mārgaḥ| asambhedanatāmiti bhedānupalabdhim| aparāmṛṣṭo mārgastena hīnayānāspṛhaṇāt| avikalpo mārgaḥ| vikalpasamatāmiti vikalpānāmanupalabdhim| aprameyo mārgaḥ| apramāṇadharmatāmupādāyeti| apramāṇadharmatālambanatvāt| asaṅgo mārgaḥ| sarvadharmeṣvasaṅgatāmiti nirupalambhatām|

duḥkhe pañca-anitya- duḥkha śūnya-anātma-lakṣaṇa| sāsravāḥ pañcaskandhā duḥkham| tadatrānityaṁ bhavatyeveti (?)| sarvadharmāṇāmasaṁskṛtatāmiti yathāpratibhāsamanutpannatām| duḥkhaṁ duḥkhaṁ sukhavilakṣaṇatvādākāśavat| śūnyaṁ duḥkhaṁ sarvadharmānupalabdheḥ| anātmā duḥkhaṁ yathāpratibhāsaṁ sarvadharmeṣvabhiniveśāyogāt| trīṇi saṁskṛtalakṣaṇāni| jātirjarā'nityatā ca| tadabhāvādalakṣaṇaṁ duḥkham| anabhinivṛttitāmiti yathāpratibhāsaṁ yathā paramārthaṁ cāsaṁskṛtatām||

nirodhe ṣoḍaśa| tathā hi nirodhaḥ śūnyataiva viśuddhā| na ca śūnyatā bhidyate bhedakānāmanupalabdheḥ| tasmādākāśavadanantāparyanto nirodhaḥ| anukrameṇa vistāreṇa vā paricchedādyathākramaṁ tataḥ ṣoḍaśa śūnyatāḥ santyekarasāḥ| ata āha| sarvaśūnyatāpāramiteyamanantāparyantatāmupādāyeti| adhyātmaśūnyatāpāramiteyaṁ bahirdhāśūnyatāpāramiteyaṁ yāvadabhāvasvabhāvaśūnyatāpāramitetyādi| ataśca nirodhasatye ṣoḍaśākārāḥ| iti mārgajñatākārāḥ|

sarvākārajñatākārāḥ daśottaraṁ śatam| yataḥ śāstram-

[78] smṛtyupasthānamārabhya buddhatvākārapaścimāḥ|

śiṣyāṇāṁ bodhisattvānāṁ buddhānāṁ ca yathākramam||4-4||

[79] saptatriṁśaccatustriṁśat triṁśannava ca te matāḥ|

trisarvajñatvabhedena mārgasatyānurodhataḥ||4-5||

tānadhikṛtya smṛtyupasthānādītyādikaṁ āparivartasamāpteḥ| smṛtyupasthānādibodhipakṣyadharmapāramiteyamiti| smṛtyupasthānādayaḥ saptavargā anekaśo vibhaktāḥ saptatriṁśabdodhipakṣyā dharmā bhavanti| pratyekaṁ teṣāmanupalambhāttadākārāḥ pāramitāḥ............

[stutiparivarto nāma navamaḥ||]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

dhāraṇaguṇaparikīrtanaparivarto nāma daśamaḥ

X

dhāraṇaguṇaparikīrtanaparivarto nāma daśamaḥ|

......bodhirdharmacakrapravartanaparyantā nāhetutvāditi phalaratnapradātāprayogaḥ||

śuddharāśirityādi pragāścaryāt| teṣāmeva phalānāmākāśavadviśuddhidarśanāditi śuddhakaḥ prayogaḥ||

āścaryamityādi| atha khalvāyuṣmānityataḥ prāk| likhyeteti likhituṁ śakyate| likhitarvyaiveti tāvataiva kālena likhitavyā bhavet| dṛḍhasamādānasya vighnābhāvāditi bhāvaḥ| tatkasya hetoriti kuta idamāsaṁ (śaṁ)kitamityarthaḥ| evaṁ hītyādinottaram| dharmateyamiti bhāvaḥ|

kiñcāpīti yadyapi| na prasahiṣyata iti na prabhaviṣyati| acchidrasamādānasyatyakhaṇḍasamādānasya ityavadheraṇa(na)tikramāt sāvadhiḥ prayogaḥ||

uktāḥ prayogāḥ| guṇā vaktavyāḥ| tānadhikṛtya śāstram-

[80] mārāṇāṁ śaktihānyādiścaturdaśavidho guṇaḥ|

guṇāḥ prayogānuśaṁsāḥ māraśaktivyāghātādayaścaturdaśa| tatrādau atha khalvityādi na hi śāriputretyataḥ prāk| buddhānāṁ ānubhāveneti| tena māraśaktivyāghātāditi bhāvaḥ| prasatteḥ(?)adarśanāt pṛcchati| tatkasya hetoriti| samanvāhariṣyantīti smariṣyanti| parigrahīṣyantītyānukūlye cāvasthānāditi māraśaktivyāghātaguṇaḥ||

na hi śāriputretyādi| evamukta ityataḥ prāk| iti buddhasamanvāhārajñānaguṇaḥ||

evamukta ityādi buddhacakṣuṣeti yāvat| anubhāvaḥ prabhāvaḥ| adhiṣṭhānamadhikaśaktyādhānam| parigrahaḥ svīkāraḥ| kutasteṣāṁ buddhādhiṣṭhānaṁ buddhaparigraho vetyata āha jñātāsta ityādi| jñātāḥ samanvāhṛtāḥ| adhiṣṭhitāḥ svīkṛtāḥ| dṛṣṭā māṁsacakṣuṣā| vyavalokitā buddhacakṣuṣā| iti buddhāvalokitatvaguṇaḥ||

ye te bodhisattvā ityādi yepītyataḥ prāk| tathatvāyeti samyaksambodhyāsannībhāvaguṇaḥ||

yepotyādi| ime khalviyataḥ prāk| mahārthika āyatyāṁ bodhisattvabhūmibhiḥ| mahānuśaṁso bodhisattvasampattibhiḥ| mahāphalaḥ paścādanuttarāyā bodhyāḥ| mahādipākaḥ caramabhavabhāvinībhiḥ kulagotralakṣaṇādisampattibhiḥ| pariśramaḥ klamathaḥ| pariṣpa(spa)ndo vyāpāraḥ| iti mahārthatādiguṇaḥ||

ime khalvityādi na santrāsamāpadyanta iti yāvat| sūtrāntā iti prajñāpāramitāprabhṛtayaḥ| atyayeneti parinirvāṇena| vartanyāmiti pūrvadeśe| nanu madhyadeśe ṣoḍaśeṣu mahānagareṣu bhagavatā dharmo deśitaḥ| tasya kathaṁ tato'nyatra pracāra ityata āha| navamaṇḍa ityādi| navamaṇḍo'bhinavaḥ sāraḥ| sa prāpto vineyairasyeti tathokte dharmavinaye| dharmaścāsau deśanādharmatvādvinayaśca kleśavinayāditi dharmavinayaḥ| bhagavati parinirvṛte saddharmasya loke'vasthānaṁ pañcavarṣasahasrāṇi tato'ntardhānakālaḥ| tatsamaye sannidhāne| tataḥ kimityāha| samanvāhṛtā ityādi| uttarasyāṁ diśīti digantarāṇāṁ vyavacchedaḥ| uttare digbhāga iti| tasyā api bhāgāntarāṇāṁ vistāreṇa caratīti vaistārikī| uttarāpatha iti vacanaṁ dakṣiṇāpathādervyavacchedāya|

bahava ityalpakapakṣyasya subahava iti bahutvaprakarṣāya| kiñcāpīti yadyapi| śeṣaṁ subodham| atra caturbhiḥ kāraṇaiḥ śāsanāpacaya uktaḥ| bhagavato'tyayena| navamaṇḍaprāptatvena| antardhānakālasannipātena| pravartakālyatvena ca| tathāpi śāsanaṁ tānabalaṁbya pravartiṣyata iti śāsanāvalambatvaguṇaḥ||

cirayānetyādi yāvatsambodhimārabhyeti| praśnaḥ pṛcchā| tatkaraṇāt paripṛṣṭāḥ parijñātapṛcchāḥ paripṛcchāḥ| tathā karaṇāt paripṛcchitāḥ| parihatapraśnāḥ kṛtāḥ paripuripraśnokṛtāḥ| śīleṣviti bahuvacanamādyarthaṁ śīlādiṣvityarthaḥ| śeṣaṁ subodham| iti śukladharmaparipūraṇaguṇaḥ||

tatkasyetyādi samyaksambodhimārabhyeti yāvat| jātivyativṛttānāmapīti tāṁ taduttarāṁ ca jātimatikrāntānāmapi samudācārāḥ prayogāḥ| abhinandanamabhilāṣaḥ śeṣaṁ sugamam| iti kathāpuruṣatāguṇaḥ||

teṣu cetyādi yāvatsamyaksambodhāviti| chandato mantrato veti| abhiprāyeṇa vyavacāreṇa vā| śeṣaṁ subodham| iti abhedyatāguṇaḥ||

tāṁ cetyādinā samyaksambodhāvityetadantena bahujanakuśalamūlotpādanaguṇaḥ||

tatkasyetyādi evaṁ cetyataḥ prāk prasthāpayiṣyāma iti prasthānamātreṇa| samprabhāvayiṣyāma iti bhāvanāprakarṣasaṁpādanāt| pratiṣṭhāpayiṣyāma iti sthirīkariṣyāmaḥ| śeṣaṁ subodham| iti pratijñātaparārthasaṁpādanaguṇaḥ||

evaṁ cetyādi bhaviṣyantīti yāvat| evaṁ ceti yathokte parārthasaṁpādane sati| udārādhimuktikā bhaviṣyantīti| yathoktaṁ mahatyostadeva saṁkṣipya brūmaḥ| "te khalu udārādhimuktikā bhaviṣyanti| rūpaśabdagandharasasparśadharmeṣu ta udārāṇi dānāni datvā udārāṇi kuśalamūlānyabhisaṁskṛtya udāraṁ vipākaṁ parigṛhya sattvānāmarthāya vipākādvipākaṁ parigṛhīṣyanti" iti udāraphalaparigrahaguṇaḥ||

yadityādi evamukta ityataḥ prāk| yaditi yasmādudārādhimuktikatvāt| adhyālambitavyānīti saṁkramitavyāni| śeṣaṁ subodham| iti vaistarikaparārthasaṁpādanaguṇaḥ||

evamukta ityādyāparivartasamāpteḥ| pāramitānāṁ kṛtaśa iti tadartham| tāsāṁ pariśuddhaye| arthāyeti hitāya| anveṣiṣyante prajñāpāramitā kvaiṣā labhyatāmiti| paryeṣiṣyanta itastato gatvā gaveṣiṣyante| iha lapsyata iti śrutvā| abhivadanī (ntī) ti samyagvadanti| upagamiṣyanti sannidhānataḥ| upapatsyante prayatne sati lābhāt| upanaṁsyante ayatnenaiva lābhāt| śeṣaṁ subodham| iti ṣaṭpāramitāniyatalābhaguṇaḥ||

ityukto guṇaḥ||

yathokteṣu prayogeṣu cetasaḥ sthāpanaṁ dhāraṇam| tasya guṇā anuśaṁsāścaturdaśa| teṣāṁ parikīrtanaścāsau parivartaśca|

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ daśamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

mārakarmaparivarto nāmaikādaśamaḥ

XI

mārakarmaparivarto nāmaikādaśamaḥ|

doṣāḥ prayogāntarāyakarāḥ| te vaktavyāḥ| tamadhikṛtya śāstram-

doṣāśca ṣaḍviboddhavyāścaturbhirdaśakaiḥ saha||4-12||

doṣāḥ ṣaṭcatvāriṁśadityarthaḥ| ata āha| atha khalvityādi| keciditi praśnaḥ| kāṅkṣākimarthagateḥ| athavā cicchabdo na paṭhitavyaḥ| bahūnīti sāmānyenokte viśeṣajijñāsayā praśnaḥ| kiyadrūpāṇoti| teṣāmityādyuttaram| vakṣyamāṇāni ṣaṭcatvāriṁśaditi bhāvaḥ| bhāṣamāṇādipadāni sarvacaryāṇāmupalakṣaṇāni| cireṇa pratibhānamutpatsyata iti cireṇa pāramitānāṁ pūraṇam| tataścireṇaiva bodhiḥ syāt| iti cirapratibhānadoṣaḥ||

tadapi cetyādi| vikṣepsyata iti| uddhataṁ bhaviṣyati| anupāyakuśalasya kṣiprataraṁ tadutpattau mānotpatteḥ| tato'nyān bodhisattvānavamanyamānasya nīcakuleṣūtpattyā cireṇaiva bodhiḥ syādityāśupratibhānadoṣaḥ||

jṛmbhamāṇā iti sadarpakāyaprasārāḥ| hasanta iti aṭṭahāsān kurvantaḥ| uccavagghayanta iti darpāduttiṣṭhantaḥ| iti kāyakarmavaiguṇyam||

vikṣiptacittā ityasamāhitā| anyonyavijñānasamaṅgina iti paraiḥ smarayitavyāḥ| svayaṁ tu smṛtiṁ na pratilapsyante| bhinneṣvapīryāpatheṣūddeśavismaraṇādveti cittavaiguṇyadoṣaḥ||

parasparamityādi| uccagghamānā iti parasparamuccagghayantaḥ| vikṣiptacakṣuṣa itastataḥ| visāmagrīti yāvatāmāgamane pustakamākṛṣyate tāvatāmasamagratetyayogavihitasvādhyāyāditā doṣaḥ||

na vayamityādi punaraparamityataḥ prāk| cittotpādaistathā tatheti pūrvoktam| na nirjāyante na niṣpadyante| iti vaimukhyanimittagrāhitā doṣaḥ||

punaraparamityādi tadyathāpītyataḥ prāk| vivarjya cetasā| utsṛjya kāyavāgbhyām| niryāṇaṁ śikṣāparyantagamanam| iti hetubhraṁśadoṣaḥ||

tadyathāpītyādi tadyathāpītyataḥ prāk| piṇḍamāhāraḥ| chorayitvā tyaktvā| kavaḍaṁ grāsam| patraḥ palyasampatsamūhaḥ| palāśopamapratipanna iti palāśopameṣu sūtrānteṣvabhiyuktāḥ| damayiṣyāmaḥ pañcendriyadamanāt| śamayiṣyāmaḥ cetaso damanāt| parinirvāpayiṣyāmaḥ punarbhavakṣayāt| kuśalamūlānāmabhisaṁskāro niṣpādanāni tadarthāḥ prayogavyāpārāḥ| na ca tairmantavyamiti| teṣāmātmanaścānupalambhāditi praṇītāsvādabhraṁśadoṣaḥ||

tadyathāpītyādi tadyathāpītyataḥ prāk| prakāśamiti sālokam| upanidhyāyediti paśyet| varṇasaṁsthāna iti varṇākārau| ityuttamayānabhraṁśadoṣaḥ||

tadyathāpītyādi tadyathāpītyataḥ prāk| kevalamātmadamaśamathameveti| saṁvarṇata iti vartate| ityapītyādi| pratisaṁlayanaṁ samādhiḥ| tadapi ityevam| ātmadamaśamathārthameva saṁvarṇyate| ita ūrdhvaṁ itītyādi sugamam| iti dṛṣṭa evetyādi| dṛṣṭe dharme prāpte janmani| anupādāyeti na kiñcitparigahya| nityakālamityābodheḥ| satataṁ caitat pratijanmabhāvāt| samitaṁ ca pratyahaṁ bhāvāditi satatasamitam| śeṣaṁ subodham| ityuddeśabhraṁśadoṣaḥ||

iti prathamaṁ daśakam||

tadyathāpītyādi tadyathāpityataḥ prāk| palagaṇḍaḥ sūtradhāraḥ| merupṛṣṭhe sudarśanaṁ nāma śakrasya sauvarṇa nagaram| tanmadhye śakrasya vaijayanto nāma prāsādaḥ| pratipārśvaṁ yojanaśatadvayaṁ sārdham| ekatvena yojanasahasram| sūryācandramasostu merorarddhādvahirākāśagāmisphāṭikaṁ vartulaṁ vimānam| yathākramamekapañcaśatpañcāśacca yojanāni madhyasūtreṇa| tanmadhye yastayoḥ prāsādo bahubhūmestadiha tayorvimānaṁ vaktavyam| tacca vaijayantādatīvālpapramāṇam| nirmāṇaṁ viśeṣavatī kriyā| upanayanti prāpayantītyupā[ya]saṁmohadoṣaḥ||

tadyathāpītyādi| bhagavānāha| tadyathāpītyataḥ prāk| loke cakrasya pravartanāt cakravartī| tatpunaścakramapauruṣamākāśagāmi sahasrāraṁ sanābhikaṁ sanemikaṁ āyasaṁ tāmraṁ raupyaṁ sauvarṇa vā yathāyogam| varṇo jāmbunadanibhaḥ| saṁsthānaṁ dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇopetam| tejaḥ sarvamabhibhūḥ prabhāvaḥ prabhāmaṇḍalaśca| ṛddhiḥ sampattiḥ| viśeṣataḥ saptaratnāni-cakraratnaṁ hastiratnaṁ aśvaratnaṁ pariṇāyakaratnaṁ gṛhapatiratnaṁ maṇiratnaṁ ceti| dhandhayati mohayatyaparisphuṭatvādalpatvācceti dhandhakaḥ| yasmāddhetorbodhisattvaḥ samudeti sa bodhisattvasamudāgamaḥ| avāpya lābhamātreṇa| samāsādya śravaṇādibhiḥ| vivarjya tyaktvā| vivartya parāṅmukhībhūya| iti cakravartisādharmyānnirmāṇakāyabhraṁśadoṣaḥ||

bhagavānāha| tadyathāpītyādi tadyathāpītyataḥ prāk| rasāḥ ṣaṭ| dravyabhedāt parasparasāṁkaryācca śataṁ bhavati| tataḥ śatarasaṁ bhojanam| ṣaṣṭikāḥ ṣaṣṭirātreṇa pacyante teṣāmodānaḥ ṣaṣṭikodanaḥ| śakandhvādiṣu darśanātpararūpam| utsṛjya cetasā| vivarjya kāyena| iti śatarasabhojasādharmyāt sambhogakāyabhraṁśadoṣaḥ||

tadyathāpītyādi prāk punaraparaśabdāt| gambhīraṁ paramārthaśekharatvāt| prabhāsvaraṁ paramanirmalālokatvāt| ityanardhyamaṇiratnasya dharmāddharmakāyabhraṁśadoṣaḥ||

ita ūrdhvaṁ gadyadvayena bhagavatyāṁ pañca viparyāsāḥ pratiśe(ṣe)dhyāḥ (?)| punaraparamityādyevamukte ityataḥ prāk| bahūni pratibhānānīti rūpādīnāṁ sarvākārajñatāparyantānāṁ pratibhānāni| bhagavatyāmasaṁvidyamānatvāccittavikṣepakarāṇīti tattabhdāvapratibhānadoṣaḥ||

evamukta ityādi punaraparāt prāk| ye kecit prajñāpāramitā likhiteti, asatīti, akṣarāṇīti, anakṣareti vā manyante sarvaṁ tanmārakarma| tathā hi na sā likhitā apagandhādivirahāt| nāsatī paramārthasattvāt| nākṣarāṇi sarvadharmāṇāmanakṣaratvāt| nānakṣarā tanniṣyandatvādeṣāmakṣarāṇām| ebhireva ca tasyāḥ sūcanāt| etānyeva ca tenārthenālambya tasyā adhigamāt| tadevaṁ likhanābhiniveśo'sattvābhiniveśo'kṣarābhiniveśo'nakṣarābhiniveśaśceti catvāro doṣāḥ||

punaraparamityādi| deśo mālavādiḥ| śatena sahasreṇa vā saṁkhyātagṛho'nāḍhyānāṁ nivāso grāmaḥ| sahasreṇa lakṣeṇa vā saṁkhyātagṛha āḍhyānāṁ nivāso nagaram| nagarameva ca vastubhūyiṣṭhaṁ nigamaḥ| maṇḍalaṁ kāśyādi janapadaḥ| tatsamūho rāṣṭram| rājādhyuṣitaṁ nagaraṁ rājadhānī| ākhyānaṁ gadyakāvyam| gulmo ghahāḥ(ṭṭaḥ?)| viśikhā rathyā| śivikā yāpyayānam| jīvitārthāḥ pariṣkārāḥ jīvitapariṣkārāḥ| itihāsaḥ purāvṛttam| śeṣaṁ subodham| iti gantavyādinānārthamanasikāravikṣepadoṣaḥ|

iti dvitīyaṁ daśakam||

punaraparamityādinā draṣṭavyarājādimanasikāravikṣepadoṣaḥ||

punaraparamityādinā prāptavyāgnyādimanasikāravikṣepadoṣaḥ||

punaraparamityādi prāk punaraparāt| antarāyā vighātāḥ| lābhaścīvarādiprāptiḥ| satkāra ādaraḥ| śloko yaśaḥ| tairāsvāda uddharṣaḥ| cittotpīḍā cīvarādivighātaiḥ| ityutpīḍāsvādadauṣau||

punaraparamityādi prāk punaraparāt| kiñcāpīti yadyapi| upāyakauśalyamiti yena hīnabodhau na patediti| upāyakauśalyarahitasya gambhīrasūtrānte atanmārgaṇadoṣaḥ||

iti ūrdhvaṁ vaidhuryāṇi bāhulyena vaktavyāni| tāni dharmabhāṇakena saha dhārmaśravaṇikānāṁ visāmagrī| dharmasya bhāna(ṇa)ko vaktā guruḥ| dharmaśravaṇaṁ prayojanameṣāmiti dhārmaśravaṇikaḥ śiṣyaḥ| samagrabhāvaḥ sāmagrī| viparyāsāt visāmagrī| tatrādau punaraparavākyadvayam| kilāsaṁ kausīdyam| bahukṛtyatā gṛhiṇām| sapi kausīdyamiti cchandakilāsavaidhuryam|

tataḥ punaraparavākyadvayam| antaśa ityadhikameva likhitukāmaḥ| gatimān śabdajñānāt| matimān arthajñānāt| smṛtimān ubhayordhāraṇāt| kṣepsyata iti karme karttariprayogaḥ| gamiṣyatītyarthaḥ| udaghaṭitajñaḥ sāmānyokte viśeṣajñānāt| vipañcitajñaḥ kiñcidapyuktau viśeṣaparijñānāt| anabhijñaḥ padaparamaḥ| sa hi yaducyate tadeva jānāti nādhikam||

imāni catvāri vaidhuryāṇi| cchandadeśāntaragamanavaidhuryam| udghāṭitajñatetaratāvaidhuryam| abhijñatetaratāvaidhuryam||

tṛtīyaṁ daśakam||

punaraparamityādi āmiṣaṁ dravyam| tadgurukabahumānādasyeti āmiṣagurukaḥ| evaṁ lobhādigurukaḥ| yāvatā svayaṁ vartate tāvadicchatīti alpecchaḥ| santuṣṭo adhikāniṣṭeḥ| pravivikto gṛhasthairasaṁstutatvāt| iyatā pravrajitasya dānāśaktiruktā| arthavā na dātukāma iti santamapyartha gṛhīmātsaryāt| ityāmiṣārthitādānānārthitāvaidhuryam||

punaraparamityādi punaraparāt prāk| śrāddho bhaviṣyati| tataḥ śrotukāmaḥ śabdataḥ| avabodhu(ddha)kāmo'rthataḥ| artha dātukāmaḥ parityaktukāma iti nirakṣepadānāt| dharmabhāṇakastu na vakṣyati| aśrāddhatvāt, dhanairaṇa(na)rthikatvāt, dharmamātsaryādvā| imāni trīṇi vaidhuryāṇi| śrāddhetaratāvaidhurya dānārthitāgrahaṇānarthitāvaidhurya śrotukāmatādharmamātsaryavaidhurya ca||

punaraparamityādi| tāni sūtrāṇīti yāni śrotukāmaḥ| dharmāntarāyo dharmavyasanam| tadasyāsti pūrvajanmasaddharmapratikṣepāditi dharmāntarāyikaḥ| tattayā tabhdāvena na sambhaviṣyanti na bhaviṣyanti| nāvatariṣyanti nānyata āgamiṣyanti| aprāptadharmabhāṇina ityaprāptadharmabhāṇakasya| prativāṇī pratyākhyānam| iti sūtrāntarā[ya]sambhavatadarthitāvaidhuryam||

punaraparamityādi| na śrotukāmo bhaviṣyatīti dharmāntaravyagratayā| ata idaṁ cchandakilāsavaidhuryādanyacchandavaidhuryam||

tataḥ punaraparavākyadvayena middhagurukacchandikatāvaidhuryam||

punaraparavākyena durgatiduḥkhabhayābhdavavaimukhyadoṣaḥ||

punaraparavākyena sugatisukhānāmapi duḥkhatvābhdavavaimukhyadoṣaḥ||

tataḥ punaraparavākyena ekākitā parṣadgurukatāvaidhuryam| anubandhukāmatā anavakāśadānavaidhuryam| durbhikṣādidiggamanāgamanavaidhuryaṁ ca| tatraikākitāparṣadgurukatāvaidhuryāntaṁ caturthaṁ daśakam||

ekena punaraparavākyena sabhayadiggamanāgamanavaidhurye||

punaraparamityādi kulāvalokanabahukṛtyatayā dhārmaśravaṇikānāṁ pratyākhyānadoṣaḥ||

iti hītyādinā mārakarmaṇāṁ bāhulyaṁ buddhāvivarjanīyatāṁ mārasya ca teṣvabhiyogakāraṇamāha| punaraparamityādi| śramaṇaveśāgatena māreṇa saṁśayaprakṣepadoṣaḥ||

punaraparamityādi| nirmitabhikṣusaṅghena svayaṁ buddhaveṣeṇa māreṇa gambhīradharmacāriṇāṁ hīnabodhivyākaraṇadoṣaḥ||

evaṁ subhūta ityādinā āparivartāntāccaturo'rthānāha| māramarmaṇāṁ bāhulyaṁ tatkāraṇaṁ tebhyaśca vinā tāmalpabuddhitvādikam| yathā ca mārasya teṣvabhiyogastathā sarvabuddhānāṁ bodhisattvaparigraheṣviti ṣaṭcatvāriṁśadantarāyāḥ||

mārakarmāṇyate evāntarāyāḥ| taddyotakaḥ parivartastatparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañcikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāmekādaśaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

lokasaṁdarśanaparivarto nāma dvādaśaḥ

XII

lokasaṁdarśanaparivarto nāma dvādaśaḥ|

uktā doṣāḥ| lakṣaṇaṁ vaktavyam| tadadhikṛtya śāstram-

[81] lakṣyate yena tajjñeyaṁ lakṣaṇaṁ trividhaṁ ca tata|

jñānaṁ viśeṣaḥ kāritraṁ svabhāvo yaśca lakṣyate||4-13||

'yena lakṣyate' tallakṣaṇamiti jñeyam| karaṇe lyuṭ| tacca vividhaṁ 'jñānaṁ viśeṣaḥ kāritraṁ' ceti| yaśca lakṣyate tadapi lakṣaṇam| karmaṇi lyuṭ| sa ca 'svabhāva' eveti caturvidhaṁ lakṣaṇam| tatrādau jñānaṁ vaktavyam| tatra sarvajñatākāreṇa tāvat|

[82] tathāgatasya nirvṛttau loke cālujyanātmake|

sattvānāṁ cittacaryāsu tatsaṁkṣepe bahirgatau||1-14||

[83] akṣayākāratāyāṁ ca sarāgādau pravistṛte|

mahadgate'pramāṇe ca vijñāne cānidarśane||1-15||

[84] adṛśyacittajñānaṁ(ne) ca tadunmiñjādisaṁjñitam|

punastathatākāreṇa teṣāṁ jñānamataḥ param||1-16||

[85] tathatāyāṁ munerbodhe tatparākhyānamityayam|

sarvajñatādhikāreṇa jñānalakṣaṇasaṁgrahaḥ||4-17||

jñānagrahaṇaṁ saptamyantaiḥ sahaḥ saṁbadhyate| 'tathāgatasya nirvṛttau' iti bhagavatyāḥ sakāśāttathāgatasya niṣpattau jñānam tadāha| atha khalvityādinā atha khalvityataḥ prāk| tatrādau dṛṣṭāntaḥ| evamevetyataḥ prāk| māturglānāyā iti mātari glānāyām| sparśavihāra iti sparśapracāraḥ| amanaāpa iti amanojñaḥ duḥkhahetutvāt| sudhṛtā dhārayeyuriti supuṣṭāṁ puṣṭīyuḥ| tathā puṣṭīyuḥ yathā supuṣṭā syāt| gopāyanaṁ rakṣaṇam| kelāyanaṁ sodhanaṁ vyādhiharaṇāt kelāśabdaḥ| kaṇḍvādiduḥkho vā sparśa iti| viṣayendriyavijñānasannipātajaścaita[si]kaḥ sparśaḥ| sa ca duḥkhaheturduḥkha| cakṣuṣa iti pañcamī| āpāto'manuṣyāṇām| utpāto vidyudādiḥ| mamakāreṇa mamā [ye]yuḥ| samanvāharantītyetat kuta ityāha| yepi te likhantīti tāmeva| tathāgatasyeti śākyamuneḥ| yepīti na kevalaṁ śākyamuniḥ| tiṣṭhantīti santi| dhriyanta iti avatiṣṭhante| yāpayantīti yāvadāyuravatiṣṭhante| autsukyamāpadyante| kathamityāha| kimitītyādi| kidṛśī mātetyata āha| janayitrīti| asyāḥ sarvajñatāyāḥ| darśayitrīti prāpikā| evamiti janakatvenaiva| iti tathāgatasya nirvṛttau jñānaṁ prathamam||

lokasya sandarśayitrītyuktam| ataḥ pṛcchatyatha khalvityādinā| evamukta ityādi uttaram| loka ityākhyātā iti lujo vināśe| lujyante pralujyante kṣaṇikatvāt santānanirodhācceti lokāḥ| kartturyuc| nairukto varṇavyatyayaḥ| kathaṁ loka iti darśitā iti| yadi luñjanta iti lokāḥ| tadā'syāḥ ko'tiśaya iti bhāvaḥ| viśvādarśitamiti(?)lujatvādanyat(?)| yato'tiśayaḥ syādityarthaḥ| na lujyanta ityādi| nanu tathāpi vyāhatame[ta]t na lujyante na pralujyante tasmālloka iti ? nāsti vyāghātaḥ| yasyāyamatra sambandhaḥ| loka iti pañcaskandhāḥ| te bhagavatyā prajñāpāra[mi]tayā na lujyante na pralujyanta iti darśitāḥ| tatkasya hetorityādinā praśnaḥ| śūnyatetyādinottaram| yathā śūnyatā evamanimittādaya ityāha na cetyādinā| kathamiti pṛṣṭam| ata evaṁ ityādinopasaṁhāraḥ| iti lokajñānaṁ dvitīyam||

sattvānāṁ cittacaryāsvityanenāprameyāṇāṁ sattvānāṁ cittacaritajñānaṁ nirdiṣṭam| tacca na vināśatvāprameyatājñānena| tataḥ punaraparamityādinā sattvāprameyatājñānamuktvā yopītyādinā taccittacaritajñānamāha| tatra kathaṁ sattvānāmaprameyatājñānam ? yatasteṣāṁ niḥsvabhāvatayā na pramāṇaṁ na saṁkhyā| kathaṁ taccittacaritānāṁ jñānam ? sattvāsattayā teṣāmapyasattvāt| lokasya sandarśayitrīti sattvānāmapi lokatvāt| ityaprameyasattvacittacaritajñānaṁ tṛtīyam||

'tatsaṁkṣepe bahirgatau' iti| bahirgatirvikṣepaḥ| tasya cittasya saṁkṣepasahitā bahirgatistatsaṁkṣepabahirgatiḥ| ataścittasya saṁkṣepavikṣepajñānaṁ punaraparagadyadvayenāha| sa saṁkṣepaṁ kṣayataḥ kṣayaṁ cākṣayato yathābhūtaṁ prajānātīti| saṁkṣepo hi cittasya prakṛtau sthānam| taccāsya kṣaya eva| sa cākṣayaścittaprakṛterakṣayatvāt| tasmātsa tathāgataḥ saṁkṣepaṁ kṣayataḥ kṣayaṁ cākṣayato yathābhūtaṁ prajānāti| dharmatāta ityādi| lyablope pañcamī| cittadharmatāmapekṣya tāni vikṣiptāni bahirmukhatvāt prajānāti| svalakṣaṇāpekṣayā kīdṛśānītyāha| akṣīṇānītyādi| na kṣīṇāni nāpyaṁśataḥ kṣīṇāni tato na saṁkṣiptāni| avikṣiptānīti nāpi vikṣiptāni| kuta ityāha| alakṣaṇāni hīti| yasmātsvalakṣaṇaiḥ śūnyānītyarthaḥ| iti cittasaṁkṣepavikṣepajñānaṁ caturtham||

'akṣayākāratāyāṁ ca' iti kṣayapāṭho mahatyau prati| imāṁ tu prati 'ameyākṣayatāyāṁ ca' iti pāṭhaḥ| asyāṁ hi paṭhyate aprameyākṣayāni cittānīti| tadāha| punaraparamityādinā| kathaṁ ceti praśnaḥ| uttaraṁ tasyetyādinā| adhiṣṭhitamiti na kadācinna sthitamanādinidhanamityarthaḥ| dharmatayeti bhāvaḥ| ata eva saṁskṛtalakṣaṇābhāvād anirodhamanutpādamasthitam| anāśrayaṁ ṣaṇṇāmapīndriyāṇāṁ tasminnavyāpārāt| pramāṇābhāvād aprameyam| kṣayābhāvād akṣayam| yeneti yenādhiṣṭhitatvādinā| ākāśetyādi| yathā ākāśasyāprameyatākṣatayā tathā cittasya| evamityādinopasaṁhāraḥ| iti aprameyākṣayatājñānaṁ pañcamam||

aprameyākṣayatāyāṁ ceti cakāro'nuktasamuccayārthaḥ| tena saṁkliṣṭāsaṁkliṣṭajñānaṁ līnapragṛhītajñānaṁ sāśravānāśravajñānaṁ ca parigṛhyate| tatrādyaṁ punaraparagadyadvayenāha| asaṁkleśasaṁkliṣṭānīti saṁkliṣṭiḥ saṁkleśaḥ kleśopakleśairmalinīkaraṇam| na saṁkleśo'saṁkleśaḥ| tena saṁkliṣṭāni| yato'saṁketāni| kit nivāse| cittadharmatā(ta)yā na samyaksthānaṁ teṣāmāgantukatvāt| prakṛtītyādi| cittadharmatā hi prakṛtyaiva prabhāsvarā nirmalā nityamasaṁkliṣṭeti saṁkliṣṭāsaṁkliṣṭacittajñānaṁ ṣaṣṭham||

dvitīyaṁ punaraparagadyadvayenāha| anālayalīnānīti| anālayo'layanam| alayanenaiva līnāni| cittaṁ hi līnaṁ na cittaprakṛtiḥ| na hi cittaprakṛtirna mahyaṁ na meti vā| agrāhyāṇi tāni cittāni na pragrahītavyānīti| agrahaṇaṁ pragrahaḥ| praśabdasya pratiṣedhārthatvāt| prasthānavat pravāsavacceti bhāvaḥ| iti līnapragṛhītacittajñānaṁ saptamam||

punaraparagadyadvayena tṛtīyamāha| asvabhāvānītyādi| ātmanyeva bhāvaḥ svabhāvaḥ| tadabhāvādasvabhāvāni| visaratyebhiścittamityāsravā asaṁkalpāḥ| tadyogātsāsravāṇi| kutaḥ? yato'satsaṁkalpāni| asatāṁ kāmarūpārūpyabhavānāṁ kalpanāt| abhāvagatikānītyādi| abhāvaḥ śūnyatā| sā gatireṣāmiti tathoktāni| tasmād anābhogāni kāmarūpārūpyabhaveṣu visaraṇāt| tato'nāsravāṇītyarthaḥ| iti sāsravānāsravacittajñānamaṣṭamam||

'sarāgādau' iti| sarāgavītarāgajñānaṁ sadoṣavītadoṣajñānaṁ samohavītamohajñānaṁ ca| tatrādau punaraparagadyadvayenāha| yā cittasya sarāgatetyādi| cittasya sarāgatā na cittaprakṛteḥ| tasmādvinaiva rāgaṁ sarāgāṇītyarthaḥ| yaścittasya vigama ityādi| vigamaḥ śūnyatā| na sā sarāgateti saiva vītarāgatetyarthaḥ| iti sarāgavītarāgacittajñānaṁ navamam||

punaraparagadyadvayena dvitīyam| tatsubodham| iti sadoṣavītadoṣacittajñānaṁ daśamam||

tataḥ punaraparagadyadvayena tṝtīyam| iti samohavītamohacittajñānamekādaśam||

"pravistṛte mahadgate'pramāṇe ca" iti śāstram| pravistṛtaṁ vipulamanantaṁ kāmadhātvālambanaṁ brahmavihārādi| mahadgataṁ rūpadhātvālambanam| kāmādrūpasya prakṛṣṭatvādārūpyadhātvālambanam| tridhātvālambanamanālambanaṁ cāpramāṇam| atastrīṇi jñānāni mahatyoḥ| vipulacittajñānaṁ mahadgatacittajñānamapramāṇacittajñānaṁ ca| imāṁ tu bhagavatīṁ prati 'apramāṇe ca' iti cakāro'nuktasamuccayārthaścādyayorabhisambadhyate| vipule'vipule ca| mahadgate'mahadgate ca| apramāṇe ceti| tasmādasyāṁ trīṇī jñānāni| avipulavipulajñānam, amahadgatamahadgatajñānam, apramāṇajñānaṁ ceti| tatrādyaṁ punaraparagadyadvayenāha| asamutthānetyādi samutthānaṁ vistāraḥ| tadyogapratiṣedhād asamutthānayogāni| atiprasārapratiṣedhād asamutthānaparyāpannāni dharmatayā| tasmād avipulāni| na hīyanta ityādi| na hīyante nāpacīyante tasmānnāvipulāni| na vivardhante tasmānna vipulāni na vigacchantīti na viśeṣaṁ gacchanti| tasmānna vipulāni nāvipulāni| avigamatvādeveti nirvikāratvādeva cittānāmiti cittadharmatāyāḥ iti vipulāvipulacittajñānaṁ dvādaśaḥ||

punaraparagadyadvayena dvitīyamāha| anāgatikānītyādi| dūrādantike gatirāgatiḥ| antikāddūragatirgatiḥ| parito gatiḥ paryāpanna

[lokasandarśanaparivarto nāma dvādaśaḥ ||]

[acintyaparivarto nāma trayodaśaḥ||]

[aupamyaparivarto nāma caturdaśaḥ||]

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

trayodaśamaḥ

This chapter is missing in original text

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

caturdaśamaḥ

This chapter is missing in original text

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

devaparivarto nāma pañcadaśaḥ

XV

devaparivarto nāma pañcadaśaḥ

...........tyāha| yānyenamityādi| kāni punarasya kalyāṇamitrāṇītyata āha tānyevetyādi| tānyasmai kathamarthamupadekṣyantītyata āha evaṁ cetyādi| evamanenākāreṇa| ehi tvamityādinā kārṣīrityetadantena| yogamiti prayogamabhiyogaṁ vā| mā parāmṛkṣa iti tabhdāvena mā grahīḥ| aparāmṛṣṭeti sarvadharmairavikalpitā| parijayo'bhyāsaḥ| evaṁ hītyādinā upasaṁhāraḥ| samyaksambodhī samyakpariṇāmanamanāsvādaḥ| ityanāsvādanāviśeṣeṇa mārge caturthaḥ kṣaṇaḥ||

ukto viśeṣaḥ ṣoḍaśavidhaḥ| kāritraṁ daśavidhaṁ vaktavyam| tatra śāstram-

[86] hitaṁ sukhaṁ ca trāṇaṁ ca śaraṇaṁ layanaṁ nṛṇām|

parāyaṇaṁ ca dvopaṁ ca pariṇāyakasaṁjñakam||4-27||

[87] anābhogaṁ tribhiryānaiḥ phalāsākṣātkriyātmakam|

paścimaṁ gatikāritramidaṁ kāritralakṣaṇam||4-28||

etadāha subhūtirityādinā| tacca duṣkaretyādinā subhūtiḥ prastauti| evametadityādinā bhagavānācaṣṭe| ye lokahitāya samprasthitā iti bodhimabhisambudhya pañcabhyo gatibhyaḥ sattvān parimocya teṣāmabhaye nirvāṇe pratiṣṭhāpanāditi hitakāritram||

lokasukhāya lokānukampāyai samprasthitā iti bodhimabhisambudhya sattvān duḥkhadaurmanasyopāyāsebhyaḥ parimocya teṣāṁ sukhe nirvāṇe pratiṣṭhāpanamiti sukhakāritram||

lokasya trāṇaṁ bhaviṣyāma ityādinā trāṇādikāritrāṇāmuddeśaḥ| ityevaṁrūpaṁ vīryamārabhanta iti sambandhaḥ| yathoddeśamaṣṭābhiḥ kathañcavākyairnirdeśaḥ| tata iti tebhyo duḥkhebhyaḥ| enamiti lokam| vyāyacchanta iti saṁrakṣanti| vīryamiti prayogam| trāṇaṁ bhavanti trāṇakaraṇāditi trāṇakāritram||

ityādireva...........

..........[avidyā]ṇḍajamasminniti kṛtvā| sa eva paṭalaṁ dṛṣṭirodhakatvāt| avidyaivāṇḍakośapaṭalaṁ tena paryavanaddhā avaguṇṭhitāḥ| tamo mohaḥ| tenābhibhūtā andhīkṛtāḥ| avabhāsayantaḥ ālokaṁ kurvantaḥ| vidhunvanti apanayanti| evamālokakaraṇādālokā bhavantītyālokakāritram||

anutpādaścānirodhaśceti samāhāradvandvaḥ| prakṛtiḥ sarvadharmāṇāṁ dharmatā| tayā teṣāmanutpādānirodhāya dharmadeśanāt pariṇāyakāḥ parito netāraḥ paramārthabodhakā iti pariṇāyakakāritram||

anābhogaṁ tribhiryānaiḥ phalasākṣātkriyātmakam|

paścimaṁ gatikāritraṁ [idaṁ kāritralakṣaṇam]||

iti tribhiryānairanābhogataḥ phalasākṣātkriyātmakaṁ gatikāritramityarthaḥ|

grāmasya (?) hi gatiḥ prāptireva| yadābhogena gamanena yānatrayaphalasyāpi gatiḥ prāptireva sā tu nirābhogā| na hi pumān kāyena cetasā vā gantvā tatprāpnoti kintvābhogata eva| tathā hyākāśagatikāḥ sarvadharmāḥ| na hyākāśasya gatirāgatirvā| svabhāva evāsya gatiḥ| tasmādākāśagatikā ityākāśasamāḥ| kuta ityāha| yathā hītyādi| akṛtamanutpāditatvāt| avikṛtamavasthāntarānutpādanāt| anabhisaṁskṛtaṁ hetupratyayaiḥ sambhūya tasyākaraṇāt| sthitamutpadya vṛtteḥ| saṁsthitaṁ samantataḥ sthiteḥ| vyavasthitaṁ kvacideva sthiteḥ| eṣāṁ viparyāsādāsthitamasaṁsthitamavyavasthitam| ākāśakalpatvādavikalpā nirābhogāḥ| dharmatāmātratvāddharmāṇāmiti bhāvaḥ|

yathā vākāśagatikā evaṁ śūnyatādigatikāḥ| tadevamagatigatikāḥ sarvadharmā iti........gatikāritram||

uktaṁ daśavidhaṁ kāritram|

..........śāstram-

[88] kleśaliṅganimittānāṁ vipakṣapratipakṣayoḥ|

viveko duṣkarakāntāvuddeśo'nupalambhakaḥ||4-29||

[89] niṣiddhābhiniveśaśca yaścālambanasaṁjñakaḥ|

vipratyayo'vighātī ca so'padāgatyajātikaḥ||4-30||

[90] tathatānupalambhaśca svabhāvaḥ ṣoḍaśātmakaḥ|

lakṣmīva lakṣa(kṣya)te ceti caturthaṁ lakṣaṇaṁ matam||4-31||

yaḥ svabhāvaścaturthaṁ lakṣaṇamiṣṭaṁ sa ṣoḍaśavidhaḥ| sarvakarmasādhanaṁ lakṣaṇam| lakṣyata iti kṛtvā| ata evāha 'lakṣyate ceti'| lakṣaṇāntaramapyāha 'lakṣmīva' iti| lakṣmayogāllakṣmī lakṣaṇayogāllakṣaṇamityarthaḥ| kathaṁ 'ṣoḍaśātmakaḥ' ? ityata āha'kleśaliṅge'tyādi| ato'sya prastāvanā subhūtirāhetyādinā bhagavānāhetyataḥ prāk| caritāḥ ṣaṭpāramitā rakṣantīti caritāvinaḥ| katame ta ityāha| ya imāmityādi| kiṁsvabhāvā ityanena padena svabhāvapraśnaḥ| uttaraṁ bhagavānāhetyādinā| vinayo'panayaḥ| tamarhantīti vainayikāḥ| tairviviktaḥ svabhāva eṣāmiti tathoktāḥ| iyatā catvāraḥ svabhāvā uktāḥ| kleśavivekaḥ| kleśaliṅgavivekaḥ| kleśanimittavivekaḥ| vipakṣapratipakṣavivekaśca| tatra kleśo rāgādiḥ| kleśaliṅgaṁ kleśakṛtaṁ kāyādidauṣṭhulyam| kleśanimittamayoniśo manasikārādi| vivakṣapratipakṣau rāgārāgau dveṣādveṣo mohāmohau ca| subhūtirāhetyādinā subhūtirāhetyataḥ prāk| etadāha| eṣa eva svabhāvo gatiḥ yāmabhisambudhya deśayiṣyantaḥ sattvānāṁ gatirbhaviṣyantīti||

subhūtirāhetyādi buddhabhūmirveti yāvat| atra na rūpādisambaddha iti na rūpādisvabhāvāyai(ya) svabodhaye| na rūpāderarthāyeti na rūpādisvabhāvānāṁ sattvānāmarthāya| evaṁ na bhūmitraya svabhāvānāṁ (?)| svabodhaye| nāpi| nāpi bodhitrayasvabhāvānāṁ sattvānāmarthāya| tadityādinā praśnaḥ| uttaraṁ sarvetyādi| na pratikāṁkṣitavyānīti na labhyatvena draṣṭavyāni| atra trīṇi na draṣṭavyānītyekameva sthānaṁ draṣṭavyamiti bhāvaḥ| iti duṣkarasvabhāvaḥ||

duṣkarasahita ekānto 'duṣkaraikāntaḥ'| evamukta ityādi yenāyamityataḥ prāk| abhimato'rtho'rthavaśaḥ| taṁ ca svayameva bhagavānāha| asthānaṁ hītyādinā buddhabhūmirvetyekāntaḥ| ityaikāntikasvabhāvaḥ||

yenāyaṁ sarvasattvānāṁ kṛtaśaḥ sannāhaḥ sannaddha ityuddeśasvabhāvaḥ||

subhūtirāhetyādi kaccidityataḥ prāk| gambhīreti pratijñā| catvāro hetavaḥ pare bhāvanānupalabdheḥ| adhvatrayepi bhāvakānupalabdheḥ| bhāvyasya prajñāpāramitāvastuno'nupalabdheḥ| tadālambanānāṁ cānupalabdheriti| asiddhatvaparihārāya tatkasyetyādinā praśnaḥ| na hītyādinottaram| pariniṣpanno vastubhūtaḥ| ataścākāśabhāvanaiṣā sarvadharmabhāvanā ca dharmatāmātradarśanāddharmāṇāṁ cānupalabdheḥ| ata evāsaṅgabhāvanaiṣā'nantabhāvanā ca sarvadharmeṣvanupalabdheravyāghātāddharmāṇāṁ cānantyāt| asato bhāvanā'sadbhāvanā grāhyānupalambhāt| aparigrahabhāvanā grāhakānupalambhāt| upaparīkṣitavyo veditavyaḥ| ityanupalambhakasvabhāvaḥ||

kaccidityādinā subhūtirāhetyataḥ prāk| anabhiniveśasvabhāvaḥ||

subhūtirāha| yo bhagavannityādi atha khalu śakra ityataḥ prāk| vyavacāritetyālambitā| nimnaprāgbhāvapravaṇaśabdā ādhārārthāḥ| taiḥ saha bahuvrīhiḥ| santatiścittasantānaḥ| ākāśanimnayeti ākāśopamatvāt sarvajñatāyāḥ| iyaṁ sā vyavacāraṇeti prajñāpāramitāyā iti śeṣaḥ| tadityākāśopamatvaṁ tasyāḥ kutaḥ ? uttaram| aprameyā hītyādinā| deśataḥ kālataśca pramātumaśaktyatvādaprameyā| tathaiva pramāṇavirahād apramāṇā| na tadrūpaṁ yāvannāpi kvacitpradeśe sthitamiti| sarveṣāmeṣāṁ deśakālavyāpitvena pramāṇāviṣayatvādaprameyasya tādrūpyāyogāt| api tvityādi| taditi vartate| kenaciditi| kenacidrūpādinā svabhāvena| rūpādīnāṁ pramāṇāvattvāditi bhāvaḥ| tatkasyeti praśnaḥ| uttaraṁ rūpameva hītyādi| rūpādiśabdairatra rūpādidharmatocyate| tasmādavirodhaḥ| na ca rūpādibhedepi dharmatāyā bhedo rūpādīnāmalīkatvenābhedakatvāttadānīmastaṅgamāccetyālambanasvabhāvaḥ||

atha khalu śakra ityādyāparivartasamāpteḥ| gambhīrā duradhimocatvāt| duravagāhā cintāmayyā prajñayā durdṛśā laukikabhāvanāmayyā| duranubodhā lokottarāyā| cikīrṣitasyākaraṇamalpotsukatā| avanatamāvarjitam| yatra na kaścidityādinā traiyadhvikakriyāniṣedhaḥ| ākāśetyādinā karmaniṣedhaḥ| ātmetyādinā kartṛniṣedhaḥ| sarvadharmāṇāṁ labhyānāmanāgamanatayā heyānāmagamanatayā ca gambhīraḥ| vipratyanīko viparītaḥ| yato'nugrahāyāvikalpanāyaiṣa dharma udgrahe ca lokaścarati| lokaviparītā pratītirvipratyayaḥ| iti vipratyayasvabhāvaḥ||

devaiḥ śakrādibhirupalakṣitaḥ parivarto devaparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ pañcadaśaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

tathatāparivarto nāma ṣoḍaśaḥ

XVI

tathatāparivarto nāma ṣoḍaśaḥ|

atha khalvityādi| nāyaṁ kvacitpratihanyata iti sarvatrāsya bādhakābhāvāt| ataśca apratihatalakṣaṇo'pratihatasvabhāvaḥ| ākāśasamatayeti| yata ākāśasamaṁ tatastadvadevāpratigham| kutaḥ samatetyata āha| sarvapadānāṁ sarvavastūnāṁ anupalabdhitaḥ| apratimo nirupamaḥ advitīyatvāditi sadṛśābhāvāt| pratibodhakaṁ lakṣaṇamasyeti pratilakṣaṇaḥ| tadabhāvād apratilakṣaṇaḥ| niṣpratyarthikatvāditi virodharahitatvāt| ityapratihatasvabhāvaḥ|

padaṁ pratiṣṭhā sugatidurgatinirvāṇāni| tadabhāvād apadaḥ| anabhinirvṛttatvāditi| na khalvanabhinirvṛttasya kvacitpratiṣṭhā| kuto'nabhinirvṛttaḥ ? yato'nutpāda utpādarahitaḥ| kuto'nutpādaḥ ? sarvotpattīnāmanutpattitvāt| na hi satāmutpattirutpattilakṣaṇāyogāt| nāpyasatām| asattvādeva kharaviṣāṇavat| durgatipathaḥ sugatipatho nirvāṇapathaśceti panthānaḥ| tadabhāvād apathaḥ| ata evāha| sarvapathānupalabdhitvāt| ityapadasvabhāvaḥ||

atha khalvityādi| anujāta iti| anupūrvo janiḥ sakarmakaḥ| karmāsya janakaḥ| kartā janyaḥ| anuḥ sādṛśye| tasmādiha kartari ktaḥ| karmaṇi ṣaṣṭhi| sambandhavivakṣayā bhagavato'nujātaḥ subhūtiḥ| tatkasyetyādi tattasyānujātatvaṁ ? uttaraṁ tathā hītyādinā| bhagavata eṣa putraḥ sadṛśaśca śūnyatāvāditvāditi bhāvaḥ| atha khalvityādi| ajātatvādityanujātatve hetumāha| ajātatvena pitāputrayoḥ sādṛśyāditi bhāvaḥ| yadyajātaḥ tau kathaṁ pitāputrau ? saṁvṛtyeti bhāvaḥ| anupā(jā)ta ityādinā hetvantaramāha| anupā(jā)to'nugatastathāgatasya tathatām| tatopyanujātastathāgatasya| anugamya jāto'nujāta iti bhāvaḥ| asiddho heturiti cedāha| yathetyādi| anāgatetyanutpannā| agatetyavinaṣṭā| kiṁ punaḥ prāpte'rhattve'nupā(jā)taḥ kiṁ vā pūrvamevetyata āha| ādita ityādi| atathateti| tathatāśabdānābhidheyatvāt| evaṁ hītyādinopasaṁhāraḥ| gatyagatī(?) gatiḥ| tatpratiṣedhādagatisvabhāvaḥ||

anujātatve hetvantaramāha tathāgatasyetyādinā| tathatā hi dharmāṇāṁ sthitiḥ| anatikramaṇīyatvāttathāvasthitā| hetvantaramāha| yathetyādinā| pūrvasvabhāvānuvṛtteḥ avikārā| svabhāvāntarānutpatteḥ nirvikārā| vikalpasvabhāvābhāvād avikalpā| vikalpāviṣayatvāt nirvikalpā| hetvantaramāha| yathācetyādinā| na kvacitpratihanyata iti sarvagatatvāt| tatkasya hetoriti| tadapratihatatvaṁ kutaḥ ? tathā hi yasya yā tathatā tatraiva sāsti tato'nyatra pratihanyata eva| vastvabhāvāt| uttaraṁ yā cetyādinā evaṁ hītyataḥ prāk| ekaivaiṣeti pratijñā| tatkimekajātīyatvādekā ? netyāha| advayeti| dvayaṁ bhedastadabhāvādadvayetyeko śabdasyārthaḥ| ekamapi sambandhibhedābhdidyate| tadyathā pūrvākāśamaparākāśamiti| tadvadrūpatathatā vedanātathatā saṁjñātathatetyeṣa bhedo bhavatīti cedāha| advaidhīkāreti| ataśca advayatathatā| nityaṁ tathaiveti tathatā| advayā ca svayamabhedāttathatā ca paratopyabhedādityadvayatathatā| hetumāha| na kvacidityādinā| tatkhalu tasya bhavati yadyadādhāraṁ taddhetukaṁ vā| tadyathā kūpodakaṁ yavāṅkura iti| tathatā tu na kvacit nāpi kutaścit| tasmātkeṣucidapratibaddhatvānna sā kasyacit| yataḥ sā na kasyacittataḥ sā'dvayā'dvaidhīkārā'dvayatathatā| tato na kvacitpratihanyate| tasmādanujātaḥ subhūtistathāgatasyeti siddham|

hetvantaramāha| evaṁ hītyādinā| evaṁ hīti evamapi| tadevāha| akṛtatathatayeti| akṛtā cāsau nityatvāttathatā ca| na sā kadācinna tathateti nityaṁ tathaiva bhāvāt| tataḥ sā'dvayeti kālabhedenāsyābhedāt| tathāgatamiti karmaṇi dvitīyā|

hetvantaramāha yathetyādinā| sarvatreti sarvalokadhātuṣu| sarvadharmaṣviti sarvavastuṣu| avikalpā teṣāmavikalpanāt| nirvikalpā tathaiva sarvavikalpānāṁ prahāṇām| evameva ceti sarvatrāvikalpanirvikalpatayā| aluptamityacchinnam| evaṁ hītyādinopasaṁhāraḥ||

hetvantaramāha yathetyādinā nānyatreti nānyā bhedakatvānupalabdheḥ| dvitīyābhāvādananyā cāsau tathatā ceti ananyatathatā| tasyā anugamaḥ| tenopagatastathatāṁ saṁvṛtyā| paramārthamāha| na cetyādinā| atretyasminnupagame| na kaścitsubhūtiranyo vā| na kvaciditi tathāgate'nyasmin vā'nugatimupagataḥ| dharmapubhdalanairātmyadarśanāditi bhāvaḥ| evaṁ hītyādinopasaṁhāraḥ|

hetvantaramāha yathetyādinā| evaṁ hītyādinopasaṁhāraḥ| ityajātasvabhāvaḥ||

tathāgatatathatayāpītyādi iyaṁ setyataḥ prāk| atra sarvatathāprabhedānāmabhedaṁ darśayan bhedaṁ pratiṣedhatīti sarvāsāṁ rūpāditathatānāmanupalambhāttathatānupalalambhaḥ ṣoḍaśaḥ svabhāvaḥ||

asyāstathatāyā māhātmyamāha| iyaṁ setyādinā| gamirjñānārthaḥ tathatāgatā'nena tasmāttathāgata iti bhāvaḥ|

asyāṁ deśyamānāyāṁ yadabhdutamabhūttadāha| asyāmityādinā| ṣaḍavikāramaṣṭādaśamahānimittaṁ yathā bhavati tathā akampata yāvat saṁprāgarjat| atra trayo dhātavaścalanārthāḥ| trayaḥ śabdārthāḥ| mṛdumadhyādhimātrakriyābhedādaṣṭādaśamahānimittāni bhavanti| tatra calanamaṅgataḥ| kampanaṁ sākalyena| sākalyenātyantaṁ kampanaṁ kṣobhaḥ| vedhaḥ śabdaḥ| raṇitaṁ daṇḍāhatakāṁsīvat| garjanaṁ navamahāmeghavat| ṣaḍvikārāstadyathā-"pṛthivyāḥ pūrvā digunnamati paścimā'vanamati| paścimā digunnamati pūrvā'vanamati| uttarā'vanamati uttarā digunnamati| dakṣiṇā'vanamati| madhye unnamati| ante'vanamati| ante unnamati madhye'vanamati" iti| kiṁvadityāha| tathāgatasya cetyādi| evaṁ hīti| tathāgatābhisambodhāvivasubhūtestathatānirdeśe mahānimittaprādurbhāvasamatayā|

prakārāntaramapyāha| punaraparamityādinā jāyerannityetatparyantena| na saṁvidyanta iti pratijñā| nopalabhyanta iti hetuḥ| yairiti svadharmaiḥ| anujāyeteti kartari liṅ| ye ceti tāthāgatā dharmāḥ| anujāyeranniti karmaṇi liṅ| evaṁ hītyupasaṁhāraḥ| tathatā kathaṁ caryā ? tanmātre'vasthānāt| asmin khalu punarityādi sugamam|

kiñcāpīti yadyapi trayastriṁśata ityapādāne tasiḥ| jātyā pakṣiṇaḥ mahākāyatvācchakuneḥ| antarā cittasyeti dyāvāpṛthivyormadhyasaṁjñinaḥ| evaṁ bhavatīti eṣa vitarko bhavati| śeṣaṁ subodhaṁ virahito bhavatīti yāvat ! iha jñānaviśeṣakāritrasvabhāvalakṣaṇe ukte|

bodhisattvānāṁ mokṣabhāgīyaṁ vaktavyam| tacca tadvirahiṇāṁ bodhisattvānāmarhattvaprāptikāraṇanirdeśena sūcitaṁ vyaktikartuṁ śāriputra āha| yathāhaṁ bhagavannityādi| prajñāpāramitā bhāvayitavyeti sarvadharmaparamārthajñānāya| caryamāṇasya ca dānapāramitāderanimittīkaraṇārtham| upāyakuśalenetyupāye kuśalena| tatropāyaḥ sarvākārajñatācittasya nityamatyāgaḥ| sarvapuṇyānāṁ ca bodhau samyakpariṇāmanā| samyakpariṇāmanānumodane ca tatparivartokte ataḥ śāstroktalakṣaṇamuktaṁ bhavati|

[91] animittapradānādisamudāgamakauśalam|

sarvākārāvabodhe'smin mokṣabhāgīyamiṣyate||4-32||

tesya pañcaprabhedā mahatyorbhagavatyoḥ| tathā ca śāstram-

[92] buddhādyālambanā śraddhā vīrya dānādigocaram|

smṛtirāśayasampattiḥ samādhiravikalpanā||4-33||

[93] dharmeṣu sarvairākāraiḥ jñānaṁ prajñeti pañcadhā|

etadeva bhagavānāha| evamukta ityādinā| atha śāstram-

tīkṣṇaiḥ subodhā sambodhirdurbodhā mṛdubhirmatā||4-34||

etadeva atha khalvityādinā prastuvanti| kṛcchreṇa sambhavo'syā iti durabhisambhavā| etaddevairaviśeṣeṇoktam| atha khalvityādinā bhagavān pudgalaviśeṣeṇāha| duṣprajñairityādi| duṣpra jñādipadaiḥ sūcito viśeṣo mṛdūni mokṣabhāgīyāni| tīkṣṇaistu mokṣabhāgīyaiḥ svabhisambhavā samyaksambodhiḥ| atastāni darśayitukāmaḥ subhūtirāha| yabhdagavānityādi| evamukta ityādinā bhagavata uttaram| sarvadharmāṇāmasattayā bodheḥ svabhisambhavatvamuktaṁ subhūtinā tadayuktam| yato yadyetāvata svabhisambhavā syāttadā sarvasattvānāmādita eva tathā syāt| tasmātpratipattitaḥ prāptiḥ| sā ca na teṣāmasti yeṣāṁ mṛdūni mokṣabhāgīyāni| ato'sambhavatvādaprāpterdurabhisambhaveti brūmaḥ| nanvabhijñāste śrutacintādibalena samyaksambodhau tatteṣāṁ kuto'prāptirityata āha| asadbhūtatvādadurabhisambhaveti| te hi bālagrāhyamevārtha bodhiṁ manyante| sa cāsadbhūtatvādalīkatvānna prāpyata iti bhāvaḥ| tathā hi| vikalpaṁ vā bodhi manyeran| vikalpanirmitaṁ vā'rtham| pakṣadvayamapyayuktam| avikalpatvādvikalpāviṭhapitatvācca bodheḥ| etaddarśayitumāha| avikalpatvādityādi|

atha khalvityādinā sthaviraśāriputrasyottaram| sa hi manyate śūnyatvātsvabhisambhavetyayaṁ viruddho heturiti| evaṁ ceti| ākāśasamatayā ca| ākāśasamā hīti hetuḥ| yattatvaṁ yeṣāṁ tenaiva teṣāmabhisambodhāditi bhāvaḥ| evaṁ viruddhatvamuktvā anumāne bādhāṁ vivakṣuḥ prasaṅgaṁ karoti yadi cetyādinā| na tveveti naiva| yasmādityādinā viparyayamāha| athavā parasya hetau dūṣite svapakṣasādhanamevedam| evamukta ityādinā vistareṇa subhūtiḥ prasaṅgaṁ vighaṭayati| vivartituḥ samboddhuḥ samboddhavyasya ca vikalpane| katamaḥ sa dharmo yo vivartata ityuktvā avivartanameva sādhayitumāha yastasyāmevetyādi| sarvadharmāsthānayogeneti| sarvadharmaṣvasthānameva yogo nyāyaḥ| tena dharmatāyāṁ sthitaḥ| dharmataiva śuddhā bodhiḥ| sā ca prakṛtyaiva śuddheti bhāvaḥ| evamukta ityādi śāriputrasya vacanam| dharmanayajātiḥ dharmāṇāṁ tattvaprakāraḥ| ye cetyādinā viśeṣamāha| ca śabdastuśabdasyārthe| atha khalvityādinā pūrṇaḥ subhūtiṁ smārayati| śeṣaṁ subodhamāsiddhāntasthāpanāgraṁthāt anuttarayā bodhyāniryāsyatyayaṁ bodhisattvo mahāsattva ityasmāt| ata iyatā vistareṇa samanvitam| tīkṣṇairmokṣabhāgīyaiḥ svabhisambhavā samyaksambodhiriti| uktāni mokṣabhāgīyāni||

mokṣasya bhāgo bhajanaṁ prāptiḥ tasmai hitāni mokṣabhāgīyāni tadapyuktāni| nirvedhabhāgīyāni vaktavyāni| nirvedhaḥ prativedho darśanamārgaḥ| tasya bhāgaḥ prāptiḥ| tasmai hitāni nirvedhabhāgīyāni| tāni catvāri| ūṣmamūrdhākṣāntiragradharmāśceti| tatrādyamadhikṛtya śāstram-

[94] ālambanaṁ sarvasattvā ūṣmaṇāmiha śasyate|

ākāraḥ samacittādisteṣveva daśadhoditaḥ||4-35||

ata āha| atha khalvityādi yāvadahaṁ nātha iti| sthātavyamiti spṛhaṇataḥ| śikṣitavyamabhyāsataḥ| samaṁ sthātavyamityādinā daśacittānyuktani| samacittaṁ maitracittaṁ niḥśāṭhyacittaṁ nihatamānacittaṁ mātāpitrādicittaṁ putraduhitādicittaṁ ceti| nāthaḥ sānāthyaṁ kartum| ūṣmagatam||

[95] svayaṁ pāpānnivṛttasya dānādyeṣu sthitasya ca|

tayoniyojanā'nyeṣāṁ varṇavādānukūlate||4-36||

[96] mūrdhagaṁ

etadāha svayaṁ cetyādinā| pāpāni daśakuśalāni| pāpebhyo nivṛttau viratau| parijayo'bhyāsaḥ| avidyāpratyayāḥ saṁskārāḥ saṁskārapratyayaṁ vijñānamityādiranulomaḥ pratītyasamutpādaḥ| avidyānirodhāt saṁskāranirodha ityādiḥ pratilomaḥ| anyeṣāmiti pareṣāṁ samādāpakaḥ samyaggrāhakaḥ| varṇavādī guṇavādī samanujño'nukūla iti mūrdhagatam||

svaparādharaṁ satyajñānaṁ kṣamā matā|

tathāgradharmā vijñeyāḥ sattvānāṁ pācanādibhiḥ||4-37||

svayaṁ sa satyānāṁ jñānaṁ pareṣāṁ ca tasmin samādāpanaṁ 'varṇavādānukūlatā' iti ca kṣāntigatam| svayaṁ ca sattvānāṁ paripācanabuddhakṣetrapariśodhanādi pareṣāṁ ca tatsamādāpanaṁ varṇavādānukūla[te]ti cāgradharmagatam| etadubhayamāha| evaṁ satyeṣvityādinā| satyeṣviti duḥkhādisatyaviṣayeṣu yathākramaṁ parijñānaprahāṇasākṣātkriyābhāvanāsu strotaāpattyādipañcaphalajñānasākṣātkriyāyāṁ yāvadbodhisattvanyāmāvakrāntau| tathā sattvaparimācanādau ca sthitvā anyeṣāmapi tatra samādāpane tadvarṇavādinā tatsamanujñena bhavitavyamiti kṣāntigatāgradharmagate||

tasyaivamityādinā nirvedhabhāgīyānāṁ phalamāha| anāvaraṇaṁ rūpaṁ vedanā saṁjñā yāvat saddharmasthitiranāvaraṇā bhaviṣyatīti||

tathatāpradhānaḥ parivartastathatāparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratarā(mā)nāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ ṣoḍaśaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

avinirvatanīyākāraliṅganimittaparivarto nāma saptadaśaḥ

XVII

avinirvatanīyākāraliṅganimittaparivarto nāma saptadaśaḥ|

'mokṣanirvedhabhāgīye śaikṣo'vaivartiko gaṇaḥ|' iti pūrvamuddiṣṭam| tatra dve ukte| tṛtīyo vaktavyaḥ| ataḥ śāstram-

[97] nirvedhāṅgānyupādāya darśanābhyāsamārgayoḥ|

ye bodhisattvā vartante so'trāvaivartiko gaṇaḥ||4-38||

'atra' iti mahāyāne| 'avaivartikagaṇaḥ'| tallakṣaṇam| vivartāya prabhavati vaivartikaḥ| na tathetyavaivarktiko'vinivartanīyaḥ| athāsya nirvedhabhāgīyeṣu sthitasya kati liṅgānītyata āha|

[98] rūpādibhyo nivṛtyādyaliṅgarviśatidheritaiḥ|

nirvedhāṅgasthitasyedamavaivartikalalakṣaṇam||4-39||

avaivartikatvaparijñānamityarthaḥ| atha katame rūpādinivṛttyādayaḥ ?

[99] rūpādibhyo nivṛttiśca vicikitsā'kṣaṇakṣayau|

ātmānaḥ kuśalasthasya pareṣāṁ tanniyojanam||4-40||

[100] parādhāraṁ ca dānādi gambhīre'rthepyakāṅkṣaṇam|

maitraṁ kāyādyasaṁvāsaḥ pañcadhāvaraṇena ca||4-41||

[101] sarvānuśayahānaṁ ca smṛtisamprajñatā śuci|

cīvarādiśarīre ca kṛmīṇāmasamudbhavaḥ||4-42||

[102] cittākauṭilyamādānaṁ dhutasyāmatsarāditā|

dharmatāyuktagāmitvaṁ lokārthaṁ narakaiṣaṇā||4-43||

[103] parairaneyatā mārasyānyamārgopadeśinaḥ|

māra ityavabodhaśca caryā buddhānumoditā||4-44||

[104] ūṣmamūrdhasu sa kṣāntiṣvagradharmeṣvavasthitaḥ|

liṅgairamībhirviśatyā sambodherna vivartate||4-45||

ata āha| atha khalvityādi| ākriyante vyajyanta ebhiriti ākārāḥ| liṅgyante gamyanta ebhiriti liṅgāni| nimīyante nirūpyanta ebhiriti nimittāni| ekārthatvepi trayāṇāmupādāna(naṁ) sattvāntaraśaṅkāyā vyavacchedārtham| paryāyaskandhaṁ (vacanaṁ) athavā aparaḥ paryāyaḥ| kathamityādi| ata eva vāśabdaḥ| kathaṁ ve ti kena prakāreṇa jānīyāma iti sambandhaḥ|

atibahūni liṅgāni tatrādyaṁ tāvadāha yā cetyādinā| caturdhā bhūmiḥ| pṛthagjanaśrāvakapratyekabuddhabuddhasambandhāt| iyaṁ caturvidhāpi tathatābhūmirityucyate| kuta ityāha| sarvāśca ityādi| caśabdo hetau| yasmātsarvā etāstathatayā'dvayāḥ| rūpādīnāṁ sarvadharmāṇāṁ yathālakṣaṇamasattvāt tathataivaitāḥ| tathatā caikaiva na dve na bahavyaḥ| tasmāttathatayā'dvayā abhinnāḥ advaidhīkārādacchinnāḥ vikalpasvabhāvavirahāt avikalpāḥ| vikalpāgocaratvāt nirvikralpāḥ| itīti| evaṁ lakṣaṇā yā tathatā tāṁ tathatāṁ dharmatāmavatarati| kathamavataratītyāha tathatāyāmityādi| sthitastanmātradarśanāt| na kalpayati samyak na vikalpayati vitatham| evamavataratītyevaṁ satyavatarati|..........tyāha| evamavatīrṇa ityādi| uktena krameṇāvatīrṇaḥ san| yatheti yayā mātrayā śrutvāpīti śravaṇānantaramapi| tatopi vātikramyeti tata uttarakālamapi| na kāṅkṣatīti na bādhate| naivamitīti sambandhaḥ| vividhā matiḥ vimatiḥ| tanna karoti evaṁ vā na veti| ata evāha na vicikitsatoti| na dhandhāyatītyapratipatteḥ pratiṣedhaḥ| kiṁ tarhi karotītyāha| api tvityādi| tathataiva sarvaṁ na santi rūpādaya ityadhimuñcati śraddhayā| avagāhate prajñayā| etadeva jñānaṁ mukhyaṁ liṅgam| asya paricchedamāha| na cetyādinā| paricchedāpekṣayā bahuvacanaṁ ebhirliṅgairiti| tathataiva sarvamiti jñānāt 'rūpādibhyo nivṛttiḥ' nirvedhāṅgeṣvavaivartikaliṅgaṁ prathamam||

punaraparamityādi| anyeṣāmiti| ito dharmādvāhyānām| śramaṇānāmiti pravrajitānām| mukhamullokayati praṇataḥ paśyati| kimitītyāha| ime ityādi| jānanti laukikena jñānena| paśyanti lokottareṇa| dātavyamiti bhaktito deyam| vyapāśrayata iti sevate śaraṇaṁ vā gacchati| satyeṣu ratneṣu ca vimatirvicikitsā| tasyāḥ kṣaye sati sarvametanna karotīti 'vikitsākṣayo' dvitīyaṁ teṣu talliṅgam||

sa khalvityādi| apāyā narakapretatiryañcaḥ| svībhāvaḥ strītvam| sa cāvaśiṣṭānāmakṣaṇānāmupalakṣaṇamiti 'akṣaṇakṣayaḥ' tṛtīyaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparamityādi| daśasu kuśaleṣu svayaṁ sthitvā 'pareṣāṁ' teṣu 'samādāpanaṁ' dṛḍhīkaraṇaṁ ceti caturthaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparamityādi| yaṁ yaṁ dharmamiti sūtrageyādikam| dadāti ca parasmai hitāya sukhāya caṣa bhavatviti teṣāmeva hitasukhāya| iti anenākāreṇa sādhāraṇaṁ karoti| yathā ca dharmadānaṁ tathānyadapi dānaśīlādikamiti 'parādhāraṁ dānādi' pañcamaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparamityādinā na dhandhāyatītyetadantena 'gambhīre'rthepyakāṅkṣaṇaṁ' ṣaṣṭhaṁ teṣveva talliṅgam||

'maitraṁ kāyādi' iti kāyādi karma| tadāha hitavacanaścetyādinā| upalakṣaṇatvāditi 'maitraṁ kāyādi' saptamaṁ teṣu talliṅgam||

'asaṁvāsaḥ pañcadhāvaraṇena vā' iti| pañca nivaraṇāni| kāmacchando vyāpādastyānamiddhamauddhatyakaukṛtyaṁ vicikitsā ceti| ebhirasaṁvāso'samanvāgamaḥ| tamāha| alpastyānamiddhaśca bhavatītyupalakṣaṇatvāt| iti pañcabhirnivaraṇaisaṁvāso'ṣṭamaṁ teṣu talliṅgam||

sarva yathā bhavati tathā'nuśayasya dveṣānubandhasya hānaṁ 'sarvānuśayahāanam'| tadāha niranuśayaśca bhavatīti| navamaṁ teṣu talliṅgam||

'smṛtisaṁprajñatā' itismṛtisahitaṁ saṁprajanyam| tadāha sobhikrāmanvetyādinā| abhikramo gamanam| apratikrama āgamanam| bhrāntaṁ vikṣiptam| na vilambitamiti vilambe vikṣepāt| sahaseti asamīkṣya bhūmim| upalakṣaṇaṁ caitaccaṁkramasthānaniṣadyāśayaneṣu vikṣepasyeti smṛtisaṁprajanyaṁ daśamaṁ teṣu talliṅgam||

tasya khalvityādi yānītyataḥ prāk| yūkāyogād yūkilaḥ| picchāditvādilac| caukṣaḥ śuciḥ| ābādhaḥ pīḍā| ādīnava upadrava iti 'śucicīvarāditā' ekādaśaṁ teṣu talliṅgam||

yānītyādi subhūtirāhetyataḥ prāk| sambhavanti jāyante kāyasya bhakṣaṇāya| abhyudgatānīti prativiśiṣṭāni| iti 'śarīre kri(kṛ)mīṇāmasamubhdavo' dvādaśaṁ teṣu talliṅgam||

subhūtirāhetyādi punaraparāt prāk| cittālpakṛtyatā alpatvādavikṣepācca| cittasya kauṭilyaṁ kuṭilatā| yattu svadoṣapracchādanopāyastacchāṭhyam yatparavañcanāya sa vaṅkaḥ| paravañcanārthamabhūtasvaguṇasaṁdarśanaṁ māyā| ebhirvirahādyathākramaṁ cittākauṭilyaṁ cittāśāṭhyatā cittāvaṅkatā cittāmāyāvitā ca| śeṣaṁ subodham| iti 'cittakauṭilyaṁ' trayodaśaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparamityādi| atra lābhādigurūkatāpratiṣedhena dhutagrahotpyupalabhyate| iti 'dhutaguṇasamādanaṁ' caturdaśaṁ teṣu talliṅgam||

nerṣyāmātmasaryabahulo bhavatīti mātsaryagrahaṇena ṣaṭpāramitāvipakṣā upalakṣyante| iti 'amatsarāditā' pañcadaśaṁ teṣu talliṅgam||

na ca gambhīreṣvityādi punaraparāt prāk| saṁsyandanaṁ saṁyojanam| dharmatayā yuktaṁ sarvamavagacchatīti 'dharmatāyuktagāmitvaṁ' ṣoḍaśaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparamityādi dhārayitavyāntaram| pratideśayetyeayamatyayato deśaya| pratiniḥsajeti pratiniyamenātyantikatvena parityaja| evamiti bodhicittatyāge sati| evamapīti| īdṛśepi māyeṇoktai| śeṣaṁ subodham| iti lokānāmartho'smāditi 'lokārthaṁ narakaiṣaṇā' narakasvīkāraḥ| saptadaśaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparādi dhārayitavyāntam| yacchrutaṁ prajñāpāramitādi tatpratideśaya pratyācakṣva| yad gṛhītaṁ badhicittapāramitācaryādi tatparityaja| abhūtavicitravādī kaviḥ| tasya karma kāvyam| avinivartanīyasya dhātuḥ prakṛtiḥ| apratyudāvartanīyadharmeti pareṇa sambadhyate| śeṣaṁ subodham| iti 'parairaneyatā' 'ṣṭādaśaṁ teṣu talliṅgam||

punaraparādi dhārayitavyāntam| saṁsāre cāriketyādinā bodhisattvamārgaṁ dūṣayati| ihaiva tvamityādinā śrāvakādimārgaṁ grāhayati| abhinirvṛtta iti kṣīṇāyuḥ| vāśabdo vikalpe| ihaivetyādikaṁ vā vakṣyati| aho vatetyādikaṁ vā| cittaṁ na kupyati na calatīti mārabhāṣitasya hīnamārgasya mārabhāṣitatvena jñānāt| ata idaṁ mārasyānyamārgopadeśino 'māra ityavabodhaḥ' ūnaviṁśatitamaṁ teṣu talliṅgam||

sā cedityādi dhārayitavyāntam| viveko mahāyānatyāgaḥ| tadarthāni vacanāni vivekapadāni| tāni parato mārāditaḥ śrutvā cittaṁ na parihīyate iti sambandhaḥ| na calatītyarthaḥ| kuta ityāha| dharmatāyā iti dharma eva dharmatā mahāyānacaryā tataḥ| na pratyudāvartata iti na vimukhībhavati| nānyathābhāva iti na viparyayaḥ| na hīnayāne bahumāna ityarthaḥ| tānīti vivekapadāni| caśabdo hetau| yasmānmārakarmāṇi jānāti| asthānamiti pareṇa sambadhyate| tatheti yathā buddhānuvarṇitam| śeṣaṁ subodham| iti 'caryābuddhānumoditā' viṁśatitama teṣu talliṅgam||

ūṣmāmūrdhasu sa kṣāntiṣvagradharmeṣvavasthitaḥ|

liṅgairamībhirviśatyā sambodherna vivartate||

ayamupasaṁhāraḥ| ūṣmādiṣu nirvedhabhāgīyeṣu sthite ya ebhirviśatyā liṅgairlakṣitaḥ sa sambodherna nivartate| so'vinivartanīya ityarthaḥ||

darśanamārge sthitamadhikṛtya śāstram-

[105] kṣāntijñānakṣaṇāḥ ṣaṭ ca pañca pañca ca dṛkpathe|

bodhisattvasya vijñeyamavaivartikalakṣaṇam||4-46||

darśanamārge sthitasya bodhisattvasyāvaivartikaṁ liṅgaṁ veditavyam| kiṁ tat ? 'kṣāntijñānalakṣaṇāḥ' kṣāntikṣaṇāḥ jñānakṣaṇāśca| 'ṣaṭ ca pañca pañca ca' iti ṣoḍaśetyarthaḥ| katame ṣoḍaśa?

[106] rūpādisaṁjñāvyāvattirdāḍhrya cittasya hīnayoḥ|

yānayorvinivṛttiśca dhyānādyaṅgaparikṣayaḥ||4-47||

[107] kāyacetolaghutvaṁ ca kāmasevābhyupāyikī|

sadaiva brahmacāritvamājīvasya viśuddhatā||4-48||

[108] skandhādāvantarāyeṣu sambhāre sendriyādike|

samare matsarādau ca neti yogānuyogayoḥ||4-49||

[109] vihāre pratiṣedhaśca dharmasyāṇoralabdhatā|

niścitattvaṁ svabhūmau ca bhūmitritayasaṁsthitiḥ||4-50||

[110] dharmārthaṁ jīvitatyāga ityamī ṣoḍaśa kṣaṇāḥ|

avaivartikaliṅgāni dṛṅmārgasthasya dhīmataḥ||4-51||

tatrādyamāha| punaraparamityādinā dhārayitavyāntena| abhisaṁskarotīti utpādayatītyarthaḥ| tamapi dharmamiti rūpādikaṁ nopalabhata ityādi| atra upalambha evābhisaṁskāraḥ| sa evotpādanam| anutpādajñāne kṣāntirasyeti bahuvrīhiḥ| iti 'rūpādisaṁjñāvyāvṛttiḥ' duḥkhe dharmajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge prathamaṁ talliṅgam||

punaraparamityādi dhārayitavyāntam| vicchankyisyatīti vigatacchandaṁ kariṣyati| ājñāsyati lokottareṇa jñānena| vihanyase kliṣyase| vivecanatā bodhicittatyājanam| tatreti samyaksambodhau| dṛḍhacittena iti samyaksambodhau 'cittadārḍhyaya' duḥkhe dharmajñānam| tad dṛṅmārge dvitīyaṁ talliṅgam||

punaraparādi bhavatyantam| iti 'hīnayānavinivṛttiḥ' duḥkhe'nvayajñānakṣānti| sā dṛṅmārge tṛtīyaṁ liṅgam||

sa ākāṅkṣannityādi veditavyāntam| iti 'dhyānādīnāmaṅgaparikṣayaḥ' kāmotpattivibandhe daurbalyaṁ duḥkhe'nvayajñānam| tad dṛṅmārge caturthaṁ talliṅgam||

punaraparādi sa cedityataḥ prāk| atra na nāmaguruka ityādikaṁ 'cetolaghutvam'| so'bhikrāmanvetyādikaṁ 'kāyalaghutvam'| tadubhayaṁ samudaye dharmajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge pañcamaṁ talliṅgam||

sa cedityādi prāganarthikāt| yathoktaiva saṁjñā'bhyupāyaḥ tena nirvṛttā 'kāmasevābhyupāyikī'| sā samudaye dharmajñānam| tad dṛṅmārge ṣaṣṭhaṁ tallīṅgam||

anarthikā eva cetyādi dhārayitavyāntam| atyarthaṁ saumanasyajananāt priyarūpaiḥ| atyarthaṁ sukhajananāt sātarūpaiḥ| praśaṁsāyāṁ rūpap vā| anarthikā eveti nityamanarthikāḥ| na samaviṣameṇeti na yuktāyuktena| kathamityāha| dharmeṇaivetyādi| apamardanaṁ pīḍā| pañcabhirmokṣabhāgīyaiścaturbhirnirvedhabhāgīyaiḥ saptabhiśca darśanakṣaṇairyogāt satpuruṣairityādini ṣoḍaśapadāni| iti 'sadaiva brahmacāritvaṁ samudaye'nvayajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge saptamaṁ talliṅgam||

punaraparādi dhārayitavyāntam| mantrajātirmantrāviśeṣaḥ grahadevatāyāḥ| auṣadhiḥ pā(pha)lapākāntā| strīdevatāyā mantro vidyā| bhaiṣajyamauṣadham| ādiśabdena yantramantrādiparigrahaḥ| vigrahaḥ kāyena kalaho vivādastu vācā| iti 'ājīvapariśuddhiḥ' samudaye'nvayajñānam| dṛṅmārge'ṣṭamaṁ tāliṅgam||

navamāt prabhṛti pañcakṣaṇānadhikṛtya śāstram-

'skandhādāvantarāyeṣu sambhāre sendriyādike|

samare matsarādau ca neti yogānuyogayoḥ||

vihāre pratiṣedhaśca'

iti| 'yogaḥ' sābhiniveśā vṛttiḥ| 'anuyogo' nirabhiniveśā vṛttiḥ| tābhyāṁ vihārastayorvihārastadvānsamādhiḥ| tasya 'pratiṣedhaḥ'| 'neti' iti naño sambandhādityarthaḥ| sa punarvihāraḥ 'skandhādau' prathamaḥ| 'antarāyeṣu' dvitīyaḥ| 'sambhāre' tṛtīyaḥ| 'sendriyādike samare' caturthaḥ| 'matsarādau' pañcamaḥ| tatra caturaṁ tāvadāha punaraparamityādinā na ca te kalahetyataḥ prāk| na te skandhāyatanetyādi| yogāścānuyogaśca yogānuyogaṁ tadanuiyuktāstena saha yuktāḥ| sahārthe'nuśabdaḥ| na viharantīti sambandhaḥ| atropapattirmahatyobhaṁgavatyoruktā-"tathā hi sa śūnyatāyāṁ sthito na kasyaciddharmasya hīnatvaṁ vā utkṛṣṭatvaṁ vā samanupaśyati" iti| enāmasyāṁ vākyadvayenāha| saṁkleśapakṣo niḥsāratvena saṅgaṇikārāmatāviṣayatvāt saṅgaṇikārāmatā| saivāsattvena kathāmātratvāt kathā| śeṣaṁ pūrvavat| utkṛṣṭatvādrājasaṁkleśanirodhaḥ| sa eva kathā asākṣātkṛtatvena kathāmātratvāt kathā| etāveva kathe dve| yathāyogamuttaratrāpīti skandhādiyogānuyogavihāraviraho nirodhe dharmajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge navamaṁ talliṅgam||

pañca nivaraṇāni caurāḥ kuśaladravyaharatvāt| śeṣaṁ pūrvavat| iti nirodhe dharmajñānam| tad dṛṅmārge daśamaṁ talliṅgam||

kuśaladharmasambhāraḥ senā| śeṣaṁ pūrvavat| iti nirodhe'nvayajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge ekādaśaṁ talliṅgam||

tayā senayā vipakṣāṇāṁ bādhanaṁ yuddham| śeṣaṁ pūrvavat| yuddhe sati nirodhaḥ prāpyate| nirodho nirvāṇaṁ vimuktiḥ| kaścāsau ? dehapratiṣṭhābogapratibhāsānāṁ vijñaptīnāṁ parāvṛttiḥ| tasmāddehādīnāmavikalpanāt na grāmanagaranigamajanapadarāṣṭrarājadhānīkathāyogānuyogamanuyuktā viharanti| tatra cakṣurādi pañcakaṁ dehaḥ| sa hi grāma indriyagrāmatvāt| dehānāmādhāratvāt pratiṣṭhā nagaram| niyatendriyagamyatvāt nigamo bhogaḥ pañcaviṣayāḥ| janapadādayaḥ pratiṣṭhāviśeṣāḥ| ātmātmīyavikalpakṣaye sati mokṣaḥ| tata ātmavikalpānadhikṛtyāha| nātmakathetyādi| ātmīyavikalpānadhikṛtyāha| nāmātyetyādi| ita urdhvarūpāḥ kathāste yathāyogamātmīyavikalpā bhogavikalpāḥ pratiṣṭhāvikalpā vā veditavyāḥ| yadi tathā tathā na viharanti kathaṁ tarhi viharantītyāha| api nvityādi| prajñāpāramitaiva katha pratyavekṣā| śeṣaṁ purvavat| sarvatra dharmatayā samatāyogānuyogamanuyuktā eva viharantītyarthaḥ| sarvajñatāpratisaṁyuktairiti bodhicittapratisaṁyuktaiḥ| yuddhendriyādikathāyogānuyogavihāraviraho nirodhe'nvayajñānam| tad dṛṅmārge dvādaśaṁ talliṅgam||

'matsarādau ca' iti śāstram| yadāha mahatyoḥ| "sa dānapāramitāyāṁ caranna mātsaryakathāyogamanuyukto viharati yāvat prajñāpāramitāyāṁ caranna dauṣṭhulyakathāyogamanuyukto viharati" iti| tadasyāmāha| na ca te kalahabhaṇḍanavigrahavivādakathāyogānuyogamanuyuktā viharantīti| vipakṣatvātkalahā mātsaryādayaḥ| pratipakṣatvātkalahā mātsaryādayaḥ| pratipakṣatvābhdaṇḍanādayaḥ| yadobhayeṣāṁ cetasi cārastulyabalatā ca tadā vigrahaḥ| yadā tu pratipakṣairvipakṣā durbalīkriyante tadā vivādaḥ| tāveva vigrahavivādau kathā vikalpatvāt| tasyāṁ yogānuyogamanuyuktā na viharanti| abhedaḥ samatājñānam| bhedo nānātvavikalpaḥ| mitrakāmāścetyādi dhārayitavyāntaṁ sugamam| iti mārge dharmajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge trayodaśaṁ talliṅgam||

punaraparādi sa cedityataḥ prāk| anetaitadāha|

'dharmasyāṇoralabdhatā| niścitatvaṁ svabhūmau ca' iti| so'ṇumapi dharma na samanupaśyati yo vivarte, bhavān vā vivartena| tathāpi svasyāmavinivartanīyabhūmau niḥsaṁśayo bhavati| vicikitsā saṁśayaḥ| saṁsīdanaṁ mandotsāhatā| ānantaryacitteneti| anantaryapaścāttāpena| prativinodanaṁ sarvathātyāgaḥ| viṣkambhaṇaṁ mandākaraṇam| avinivartanīyacittamātmano'vinivartanīyatvaniścayaḥ| asaṁhāryamapratyāneyam| ityavaivartikabhūmau 'sthiraniścayatva' mārge dharmajñānam| tad dṛṅmārge caturdaśaṁ talliṅgam||

'bhūmitritayasaṁsthitiḥ|' mārakarma tathāgatabhāṣitasyānyathātvaṁ bhāvinī cātmanaḥ samyaksambodhiriti trīṇi sthānāni 'bhūmitritayam'| tasmin 'saṁsthitiḥ' ātyantiko niścayaḥ| tāmāha| sa cetkhalvityādinā dhārayitavyāntena| ihaivetyasminneva janmani| nāyaṁ tathāgata ityasmātpūrva iti śabdaḥ paro draṣṭavyaḥ| tathā tannānyathetyukte'rthādgamyate bhaviṣyatyeva me'nuttarā samyaksambodhiriti| buddhādhiṣṭhānaṁ buddhanirmāṇam| addheti tattvata ityarthaḥ| iti bhūmitrayasaṁsthitimārge'nvayajñānakṣāntiḥ| sā dṛṅmārge pañcadaśaṁ talliṅgam||

punaraparamityādi āparivartāntāt| ātmanaḥ parityāgo vikrayādi| jīvitasya parityāgo maraṇam| buddhairbhagavabhdirdeśito dharmaḥ sarvadharmāḥ śūnyā iti| tameva mohapuruṣāḥ pratikṣipanti| tasya svayaṁ paraiśca parigrahāya jīvitamapi tyajati| sa hi buddheṣu yatpremagauravaṁ taddharme karoti| dharmakāyāstathāgatā iti jñānāt| ātmanaśca bhāvibuddhatvadarśanāt| śrāvakasyāpītyupalakṣaṇam| bodhisattvasyāpi devāderapi| śeṣaṁ subodhamiti| 'dharmārthaṁ jīvitatyāgaḥ' mārge'nvayajñānam| tad dṛṅmārge ṣoḍaśaṁ talliṅgam||

'ityamī ṣoḍaśa kṣaṇāḥ| avaivartikaliṅgāni dṛṅmārgasthasya dhīmataḥ' || ityupasaṁhāraḥ||

avinivartanīyasya yānyākāraliṅganimittāni taddyotakaḥ parivartastatparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ saptadaśaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

śūnyatāparivarto nāmāṣṭādaśaḥ

XVIII

śūnyatāparivarto nāmāṣṭādaśaḥ|

nirvedhāṅgadṛṅmārgayoravaivartikaliṅgāni saṁkhyayā viśeṣataścoktani| bhāvanāmārgastu gambhīraḥ| tato tānyubhayathāpi vaktumaśakyāni| ataḥ śāstram-

[111] gambhīro bhāvanāmārgaḥ

etadāha| atha khalvityādinā pratyekabuddhairityetadantena| āścaryaṁ bhagavannityekaṁ codyam| kimāścaryamityata āha| mahāguṇetyādi| mahān guṇasambhāraḥ paramagambhīratayā kalpāsaṁkhyeyadvayanirantaraprayatnalabhyatayā ca| ata eva viśeṣato jñātumaśakyatvādapramāṇāḥ saṁkhyātumaśakyatvādaparimitāḥ| bodhisattvo mahāsattva iti bhāvanāmārgastho'vaivartikaḥ| avinivartanīyeneti bhāvanāmārgasthena| saṁkhyātikramād anantam| paramodāratvād aparyantam| asaṁhārya samyagagrādyaṁ samyagjñātumaśakyaṁ śrāvakapratyekabuddhairapīti bhāvanāmārgasya gāmbhīryam||

subhūtirāhetyādi pratibalaḥ śakto nirdeṣṭum| kintu sattvā(rvā)rtho na syāditi bhāvaḥ| tataḥ kimityāha| ata evetyādi| evakāro bhinnakramaḥ| sthānānītyataḥ pareṇa draṣṭavyaḥ| sarvāṇi gambhīrāṇīti vīpsārthaḥ| sthānānīti bhāvanāmārgālambanāni| prajñāpāramitāyāṁ pratisaṁyuktāni tadādhāraṇītyarthaḥ| sūcayitavyānīti sūcyantāmityarthaḥ| iti subhūteradhyeṣaṇā||

evamukta ityādi| ārabhyeti| ādau nirdiśya| nigamayitukāma iti bhāvanārge yojayitukāmaḥ| iti bhagavato'bhyupagamaḥ|

atha śāstram-

gāmbhīryaṁ śūnyatādikam|

samāropāpavādāntamuktatā sā gabhīratā||4-52||

'gambhīro bhāvanāmārgaḥ' ityuktam| tasya 'gāmbhīryaṁ' gambhīrabhāvaḥ| yataḥ sa gambhīro bhavati tacca śūnyatānimittādikam| mārgasya gambhīryamālambanagāmbhīryāditi bhāvaḥ| taccālambanaṁ 'śūnyatādi'| śūnyatāderapi kā gāmbhīryatā ? yā'sya samāropāntenāpavādāntena cārahitatā| bhagavānabhyupagataṁ sūcayitumāha| gambhīramitītyādi| sarvadharmāṇāṁ yathāpratibhāsabhāvo yathātattvaṁ ca bhāvaḥ śūnyatā| saivānimittaṁtadvedane nimittanirodhāt| saivāpraṇihitaṁ tadvidāṁ traidhātuke'praṇidhānāt| saivānabhisaṁskārasteṣāṁ punarbhavāya karmākaraṇāt| saivānutpādasteṣāṁ tena karmaṇā'nutpādāt| saivājātisteṣāṁ prakṛtyajātatājñānāt| saivābhāvo'dravyatvāt| saiva virāgaśuddhiḥ kleśānuśayasamudghātāt| saiva nirodhasteṣāṁ punarbhavavi(ni)rodhāt| saiva nirvāṇaṁ teṣāṁ vāsanāsamudghātāt| saiva vigamasteṣāṁ sāśravaskandhoparamāt|| iti śūnyatādikam||

subhūtirāheti kākvā pṛcchatītyarthaḥ| dharmāṇāmiti śūnyatādinām| sarvadharmāṇāmiti skandhadhātvādīnām| bālagrāhyā rūpādayaste kathaṁ gambhīrāḥ? ataḥ svayameva pṛcchati kathaṁ cetyādi| uttaraṁ yathā tathatetyādi| kasya tathateti cedāha tatretyādi| sphuṭīkartumāha yathetyādi| yatreti yasyāṁ rūpāditathatāyāṁ vedyamānāyāṁ kalpitaṁ rūpādi na prakhyāti iyaṁ rūpādīnāṁ gambhīratā| paramārthasatā rūpeṇa teṣāṁ prakhyānāt| samyagdeśanayā toṣitaḥ subhūtirāha| āścaryamityādi| sūkṣmeṇeti nipuna(ṇa)vedyena| nirvāṇaṁ ca sūcitam| bhāvanāmārgasthasyāvaivartikasya sarveṣāṁ parikalpitānāmaprakhyānāt| rūpādibhyaśca nivāritaḥ| teṣāṁ paramārthasya prakhyānāt| tatra nirvāṇena rūpādisamāropāntamutkatā| iti śūnyatādigambhīratā||

atha śāstram-

[112] cintātulananidhyānānyabhīkṣṇaṁ bhāvanāpathaḥ|

nirve āṅgeṣu dṛṅmārge bhāvanāmārga eva ca||4-53||

'abhīkṣṇaṁ' iti prabandhena| ataḥ prābandhikāni 'cintātulananidhyānāni' svabhāvo bhāvanāmārgasya alambanaṁ śūnyatādi| śūnyatāderādhāro nirvedhabhāgīyadṛṅmārgabhāvanāmārgāḥ(rgaḥ) kathaṁ bhāvanāmārgasyā(ścā)syaiva viṣaya iti cedāha-

[113] prābandhikatvādiṣṭo'sau

'prābandhiko' hi bhāvanāmārgaḥ| tataḥ prākṛto viṣayaḥ paścāttamo viṣayīti nāsti virodhaḥ| atra sūtraṁ bhagavānāhetyādi| imānīti yathoktāni śūnyatādīni| prajñāpāramitāpratisaṁyuktānīti| vikalpapāramittaiva prajñā prajñāpāramitā darśanamārgo bhāvanāmārgaśca| nirvedhabhāgīyāni tu tādarthyātprajñāpāramitā| tasyāṁ trividhāyāṁ pratisaṁyuktāni sambaddhāni tadādhārāṇītyarthaḥ| ya imānio cintayiṣyati tulayiṣyati upanidhāsyatīti sambandhaḥ| kathamityata āha| evaṁ mayetyādi| sthātavyamiti cintayaikāntaniścayāt| śikṣitavyamiti tulanena śamathotpādanāt| pratipattavyamityupanidhyānena vipaśyanotpādanāt| ājñaptaṁ granthaśravaṇāt| ākhyātamarthajñāpanāt| upadiṣṭaṁ rahasyakīrtanāt catasro yuktayaḥ| apekṣāyuktiḥ sarvahetūnapekṣya kāryotpatteḥ| kāryakāraṇayuktiḥ tebhyaḥ pratyekaṁ kāryaviśeṣotpatteḥ| upapattiḥ sādhanayuktiḥ| yena pramāṇena yo'rthaḥ sidhyati| dharmatāyuktiḥ svabhāvaniyamodharmāṇām| agni eva dahatyāpa eva kledayantītyādi| ābhiḥ samādhyālambanasya rahasi paryaṅkamāruhya satkṛtya sātatyena nirūpaṇaṁ cintā| tatraiva navākāreṇa śamathena cetasaḥ samīkaraṇaṁ tulanam| dharmānvicinoti pravicinoti parivitarkayati parimīmāṁsāmāpadyata iti caturākārā vipaśyanā upanidhyānam|| tatra yathāvabhdāvikatājñānaṁ vicayaḥ| pañcaiva skandhā ityādi yathāvabhdāvikatājñānaṁ pravicayaḥ| sarva ete śūnyā ityādi nirvikalpena manasā prajñāsahagatena nimittīkaraṇaṁ parivitarkaḥ| santīraṇaṁ parimīmāṁsā| iti bhāvanāmārgasya svabhāvaḥ||

navadhā ca prakārataḥ|

sa bhāvanāmārgaḥ prakārabhedena navadhā bhavati| cakārādvipakṣo navadhā| kathamityāha-

mṛdumadhyādhimātrāṇāṁ punarmṛdvādibhedataḥ||4-54||

mṛdumṛduḥ| mṛdumadhyaḥ| mṛdvadhimātraḥ| madhyamṛduḥ| madhyamadhyaḥ| madhyadhimātraḥ| adhimātramṛduḥ| adhimātramadhyaḥ| adhimātrādhimātraśceti| vipakṣāṇāmapyeta eva nava prakārāḥ| tatraite mārgasya prakārā anulomamutpadyante| taiḥ pratilomaṁ vipakṣaprakārāḥ kṣīyante| adhimātrādhimātro'dhimātramadhyo yāvanmṛdumṛduḥ| sa ca vipakṣo bhāvanāheyaḥ kleśavikalpā yathāyogām| audāriko hi malaścelātpurva niṣpīḍyate paścāsūkṣmaḥ| tadvaccittādapi|

tatrādyaḥ tathetyādinā| dvitīya evamityādinā| tataḥ yathā punaraparādibhīḥ prasavatyantaiḥ tataḥ dvāvekena punaraparādinā subhūtirāhetyataḥ prāk| tathetyādi| tatheti yathoktena krameṇa sampādayamānaḥ śamathena| upanidhyāyana vipaśyanayā| upaparīkṣamāṇa ubhābhyām| prayujyamānaḥ śamathavīryeṇa| ghaṭamāno vipaśyanāvīryeṇa| vyāyacchamāna ubhayavīryeṇa| svayameva bhagavān pṛcchati kiyatkarma karotīti| uttaraṁ svayamevāha tadyathāpītyādinā| prasādā prabhavantīti prāsādikā guṇāḥ| matvarthīyo'c| paraparigṛhīteti parakīyā na vaśayen na śaknuyāt| saṁsārādityāgāmino janmaprabandhāt| chorayatīti tyajati| vipṛṣṭhīkaroti| āgāmino'nāgamanāt| vyantīkarotītyaparāntataḥ pūrvāntanayanāt| yathājñaptamityādi pūrvavat| yathoddiṣṭaṁ yathā nirdiṣṭamityuddeśanāt| tiṣṭhati cintayā saṁśayacchedāt| śikṣate śamathena| pratipadyate vipaśyanayā| upanidhyāyatītyubhābhyām| evaṁ yogaṁ bhāvanāmāpadyate| iyatā ekaṁ karmoktam|

dvitīyamāha tāṁścetyādinā samyaksambodherityetadantena| iti bhāvanāmārgo mṛdumṛduḥ||

evamityādi evamityanantaroktavat| tāvatkarmeti bahutarakalpavyantīkaraṇam| samyaksambodhivinivartakadoṣavivarjanaṁ ca| adhikamāha yathetyādinā prāk punaraparāt| tata iti dāyakāt| ayameva viśiṣyate bahutarapuṇyatayā prakṛṣyate| ityata āha| yoyamityādi| iti bhāvanāmārgo mṛdumadhyaḥ||

punarityādi| dadyādarpaṇataḥ| pratiṣṭhāpayedavipratisārataḥ| iti bhāvanāmārgo mṛddhadhimātraḥ||

punarityādi| manasikāro vihāraḥ| iti bhāvanāmārgo madhyamṛduḥ||

punarityādinā bhāvanāmārgo madhyamadhyaḥ||

punarityādi| vyutthāya dharma deśayet tacca bodhau pariṇāmayediti bhāvanāmārgo madhyādhimātraḥ||

punaraparetyādi| tacca dharmadānaṁ| prajñāpāramitoktena pariṇāmena pariṇāmayediti bhāvanāmārgo'dhimātramṛduḥ||

punarityādi| taddharmadānaṁ prajñāpāramitoktapariṇāmena pariṇamayya punaḥ pratisaṁlayane yogamāpadyate| iti bhāvanāmārgo'dhimātramadhyaḥ||

yaḥ punastat pratisaṁlayanamavirahitaṁ karoti prajñāpāramitayā sa tasya bhāvanāmārgo'dhimātrādhimātraḥ||

subhūtirāhetyādi| iha bahutaraṁ puṇyaṁ prasavatīti bāhulyenoktam| ataḥ subhūteścodyam| abhisaṁskāro vikalpaḥ| tadvatpuṇyābhisaṁskāropi| tasmādvahutaraṁ puṇyamiti bahutaro vikalpa uktaḥ syāditi| uttaraṁ bhagavānāha sopītyādinā prasavatyantena| idānīmiti bhāvanāmārgakāle| yathālakṣaṇamasattvācchūnyaḥ| ajñātārthe kapratyayaḥ| bālairajñātaḥ śūnyaka ityeva| evameva ākhyāti prakhyātīti ākhyaḥ| anākhye ākhyā bhavati ākhyāyate lohitāderākṛtigaṇatvāt kyaṣ| prakhyātītyarthaḥ| evamuttareṣvapi draṣṭavyam| asvāmikatvād riktaḥ| agrāhyatvāt tucchaḥ| grāhakābhāvatvād asaraḥ| evamiti śūnyatādibhiḥ| śeṣaṁ subodham| iti bahutaraṁpuṇyaṁprasavacodyaparihārau||

subhūtirāhetyādi| utkarṣopi viśeṣaḥ| chedopi nānākaraṇam| tayorvyavacchedārthamubhayorupādānam| pramāṇānītyaudāryaparicchedāḥ| saṁkhyayāpīti gaṇanayāpi na kṣapayituṁ kṣayaṁ netum| syābhdagavannityādi sugamam| adhikaṁ vacanaṁ adhivacanaṁ mukhyaṁ vācakamityarthaḥ| akṣayā apīti ākāśavat| aprameyātāpītyākāśasyeva| akṣayāprameyaśūnyatānimittādīnāṁ abhilāpāḥ śabdāḥ| nanu śabdā api vicatrāḥ kathamekārthe vyavacchedyabhedyaleśāditi bhāvaḥ| ata evāha deśanābhinirhāra eṣa iti| deśyate'nayeti deśanā karuṇā tasyā'bhinirhāro niḥṣyandaḥ sa cāsau nirdeśaśca| atra śāstram-

[114] asaṁkhyeyādinirdeśāḥ paramārthena na kṣamāḥ|

kṛpāniṣyandabhūtāste saṁvṛtyābhimatā mune||4-55||

'na kṣamā' iti na yuktāḥ| ityasaṁkhyeyādinirdeśe codyaparihārāḥ||

subhūtihāha| āścaryamityādyapi tu khalvityataḥ prāk| avāggocaratvād anabhilāpyāḥ| pāramitārthasyeti śūnyatālakṣaṇasya| atra śāstram-

[115] hānivṛddhī na yujyete nirālāpasya vastunaḥ|

bhāvanākhyena kiṁ hīnaṁ vartmanā kimudāgatam||4-56||

ityanabhilāpyasya hānivṛddhyabhāvaḥ||

kathaṁ tarhi bodhirityata āha| api tu khalvityādyāparivartasamāpteḥ| sa dānaṁ dadattānmanasikārāṁstāṁścittotpāniti yairdānaṁ dadāti| tāni ca kuśalamūlānīti yāni taiscittotpādaiḥ saṁprayuktāni| yathā bodhisthā pariṇāmayatīti| anyathā na sā pariṇāmanā bodhaye syāt| evamuttarāsvapi draṣṭavyam||

yathā'nuttarā samyaksambodhirityuktam| ataḥ pṛcchati| atha khalvityādinā| bhagavānāha tathataiṣā subhūte'nuttarā samyaksambodhirityādi| abhīkṣṇamiti punaḥ punaḥ| bahulamiti prabandhane| evaṁ khalvityādinopasaṁhāraḥ| atra śāstram-

[116] yathā bodhistathaivāsāviṣṭasyāthaisya sādhakaḥ|

tathatālakṣaṇā bodhiḥ sopi tallakṣaṇo mataḥ||4-57||

'asau' iti 'sopi' iti bhāvanāmārgaḥ||

śūnyatāpradhānaḥ parivartaḥ śūnyatāparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāmaṣṭādaśaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

gaṅgadevābhaginīparivarto nāmekonaviṁśatitamaḥ

XIX

gaṅgadevābhaginīparivarto nāmekonaviṁśatitamaḥ|

atha khalvityādi prāgevamuktāt| na pūrveṇa cittena bodhirna ca paścimena tayorasamavadhānāditi codyam||

evamukta ityādi prāgevamuktāt| iyatā dīpadṛṣṭāntena parihāraḥ| atra śāstram-

[117] pūrveṇa bodhirno yuktā manasā paścimena vā|

iti codyam|

dīpadṛṣṭāntayogena

bodhiriti vartate| anena parihāraḥ||

atha śāstram-

gambhīrā dharmatāṣṭadhā||4-58||

yā bodhiriti vartate| kevalāyā bodhestathataiva lakṣaṇamuktamaṣṭādaśe| saparicchadāyāstu bodherlakṣaṇamaṣṭavidhaṁ gāmbhīryam| tatkathamaṣṭadhā ?

[118] utpāde ca nirodhe ca tathatāyāṁ gabhīratā|

jñeye jñāne ca caryāyāmadvayopāyakauśale||4-59||

'advayaṁ ca upāyakauśalyaṁ ca; iti samāhāradvandvaḥ| ata evamukta ityādinā prāgevamuktādgāmbhīrya subhūtiḥ prastauti| anyatra tebhya iti vinā tebhyaḥ| evamukte bhagavānityādinā parijayaṁ karotītyetadantenāṣṭavidhaṁ gāmbhīryamāha| yaccittamiti bhrāntamabhūtaparikalpātmakam| niruddhamiti santānakṣayāt kṣīṇam| no hīti naivetyarthaḥ| bhrāntikāraṇasya dvayābhiniveśasya kṣayāditi bhāvaḥ| ityutpādagāmbhīryam||

yaccittamutpannamiti abhrāntam| bhrāntikṣayāccittādhīnatvācca cittotpatteriti bhāvaḥ| nirodhadharmi bhagavanniti pratikṣaṇamiti bhāvaḥ| nirotsyata iti santānanirodheneti bhāvaḥ| no hīdamiti svarasata utpatteḥ praṇidhānādibhiśca saviśeṣamakṣayīkṛtatvāditi bhāvaḥ| yaccittamanutpannarmityutpādagāmbhīrye yaduktam yanna nirodhadharmītyanantarameva yaduktaṁ yannirodhadharmītyasmiṁsteṣāṁ punaruktatā syāt| yaccittamiti yaccittasantānaḥ| anutpādānirodhadharmītyanādinidhanam yo dharma iti nirvāṇākhyaḥ| nirodhoniruddham| tatsvabhāvo'syeti svabhāvaniruddhaḥ| dharmateti śūnyatā| iti nirodhagāmbhīryam|

tathaiva sthāsyatīti yāvadākāśam| mā kuṭasthā bhūditi tathatāvat| no hīdamiti pravāhanityatvāditi bhāvaḥ| gambhīrā tathateti samyagjñānādapi sūkṣmatvāditayatāgāmbhīryam||

tathatāyāṁ cittamiti tadveditvāttasyā ādheyam| no hīdamiti jñānābhdede vedyatvāyogāt| cittaṁ tathatetyekalakṣaṇāditi bhāvaḥ| anyattathatāyā ilikṣaṇabhedādeva| no hīdamiti lakṣaṇabhedepi tādātmyāt| tadevamagrāhyatvepi vedyā tathateti jñeyagāmbhīryam||

samanupaśyasi tvamiti cittarūpam| no hītyagrāhyatvāt| tadeva grāhyamapi cittaṁ vettīti jñānagāmbhīryam||

gambhīre caratīti prajñāpāramitārthe| samudācārā ālambananimittāni| pravartante na bhavanti| na samudācaranti na prakhyāntīti caryāgāmbhīryam||

nimitte caratīti dvayanimitte'dvayanimitte vā| no hīti na dvayanimitte nādvayanimitte| nimittamiti dvayādvayanimittam| avibhāvitamaprahīṇam| no hīti nāprahīṇam| prahīṇamevetyarthaḥ| ityadvayagāmbhīryam||

api nviti kinnu| nimittaṁ vibhāvitaṁ bhavatītyapratipūrṇeṣu sarvabuddhadharmeṣu iti bhāvaḥ| subhūtiruttaramāha| na sa bhagavannityadinā| ihaiveti| asminneva janmani| kuta ityāha| sa cedityādi| śrāvako bhavaediti na samyaksambuddhaḥ| etattadityādinopasaṁhāraḥ| yallakṣaṇaṁ yannimittamiti yaddharmanimittaṁ yacca dharmatānimittaṁ tatsarvaṁ jānāti| parijayamabhyāsamātraṁ karoti| ityupāyakauśalagāmbhīryam||

tatrāṣṭamaṁ gāmbhīryaṁ viprakṛṣṭam| bodhe śeṣāṇi sannikṛṣṭānītyuktavidhaṁ gāmbhīryam| uktaśca 'śaikṣau'vaivartiko gaṇaḥ'||

'samatā bhavaśāntyoḥ' vaktavyā| ataḥ śāstram-

[119] svapnopamatvāddharmāṇāṁ bhavaśāntyorakalpanā|

eṣa saṁsāra etannirvāṇamiti bhedakalpanā| saṁsāranirvāṇayoḥ samatājñānaṁ bhāvanāmārge| svapnopamānsarvadharmān paśyatastayorbhedakānupalambhāt| nanvabhūtaparikalpaḥ saṁsāraḥ sa ca bhrāntimātraṁ bhrāntikṣayastu nirvāṇam| kadā tayoḥ samatājñānam ? bhāvanāmārge saṁmukhībhūte sarvadharmanairātmyasaṁvedanāditi cet| darśanamārgepyetadastīti bhāvanāmārgasya ko'tiśayaḥ ? tasmāttato vyutthitasya samatājñānaṁ grāhyam| taccāyuktam| vyutthitasya hi jñānaṁ bhrāntaṁ svapnopamatvāt svapnaḥ| bhāvanāmārgastu samyagjñānaṁ divasopamatvāddivasaḥ| tatra kadā yuktaṁ syāt ? yadi daivasikādabhyāsātiśayāt, svapneti prajñāpāramitā vivardheta| ataḥ sūtre'tha khalvityādinā vivardhata ityetadantena praśnaḥ| subhūtirāhetyādinā bhāvitavyontenottaram| avikalpa iti| vikalpo viśeṣaḥ| avikalpo nirviśeṣaḥ| prajñāpāramitābhyāsata iti bhāvanāmārgābhyāsataḥ| iti saṁsāranirvāṇasamatā||

śāriputra āhetyādi| iha svapnaśabdena svapna evocyate| kṣayasaṁjñeti kṣayo nirvāṇaṁ tasya saṁjñā udgrahaḥ| bhutārthakalpanaṁ kalpaḥ| vitathakalpanaṁ vikalpaḥ| evameveti| ākāśavattathāgatavadvā| cittaṁ cetanā buddhirvikalpaḥ ityeko'rthaḥ| viviktānīti niḥsvabhāvāni| viplutā hi buddhiravidyamānameva nimittīkṛtyārambaṇī karoti| cetanāpītyādi sugamam| kāyasākṣīti kāya āśrayaḥ| tatparāvṛttyā kāyena sākṣātkārī kāyasākṣī enamarthamityetaccodyaṁ visarjayiṣyatīti parihariṣyati| ajito maitreya iti paryāyau| yo dharmo visarjayediti maitreyaḥ| visarjayitavya iti praśnaḥ| yena dharmeṇeti vācā| yasya dharmasyeti śāriputrasya| utpitsuḥ trāsa uttrāsaḥ| saṁbhūtastrāsaḥ santrāsaḥ| tasya pravāhaḥ santrāsāpattiḥ| balādhānaṁ bhāvanā balavāsanā| atra śāstram-

karmābhāvādicodyānāṁ parihārā yathoditāḥ||4-60||

iti saṁsāranirvāṇasamatāyāṁ codyaparihārāḥ||

'kṛtiśuddhiranuttarā' vaktavyā| ataḥ śāstram-

[120] sattvalokasya yā'śuddhistasyāḥ śuddhayupahārataḥ|

tathā bhājanalokasya buddhakṣetrasya śuddhatā||4-61||

ekadā yatraika eva buddho jāyate tadbuddhakṣetram| tasya śuddhatā pariśuddhiḥ| sā kuto bhavati ? 'sattvalokasya ' dṛśyate 'yā'śuddhiḥ' vyāḍakāntārāditā| tasyāḥ svabuddhakṣetrapariśuddhādupasaṁhārāt| mama buddhakṣetre sarvathaivaṁ mā bhūditi| eṣā vistareṇa mahatyoruktā| iha tu saṁkṣepataḥ| punaraparamityādinā atha khalu tatretyataḥ prāk| uttrāsādiniṣedha ukto vaktavyaśca tadapekṣayā punaraparaśabdāḥ| durgatā bhūmiḥ kāntāram| vyāḍaiḥ kāntāraṁ vyāḍakāntāram pānīyavarjitakāntāraṁ pānīyakāntāram| yadicecchabdo yadyarthe| divyopabhogetyādi| samabuddhakṣetrasattvā iti vartate| rudhirādyāhāravyudāsāya caitaduktam| sarvasvaparityāga eva kuśalam| yadeteṣāṁ loka iti bhājanaloke sukhasamaṅgilaḥ| sukhaṁ samarpitamāhitameṣāmiti sukhasamarpitāḥ| sarvata iti sarvatra| vyādhikāntāraṁ rogopasargaḥ| iyatīti cittakṣaṇaparimāṇā| apūrveti bhāvinī| yadutākoṭīriti nahi niraṁśasya kṣaṇasya koṭirasti| yā setyarthā(tyapūrvā) bhut| apūrvā koṭīryatrābhisaṁbhotsye| iti buddhakṣetrapariśuddhiḥ||

atha khalvityādyāparivartāntāt| anena yattasyāṁ deśanāyāṁ saṁvṛttaṁ tadāha| asaktāni alagnāni| antarikṣe vihāyasīti kevala evākāśe| pariniṣpattiriva pariniṣpattirvaśībhāvaḥ| pramāṇabaddhaḥ pramāṇaniyataḥ| asātakāntārāṇi duṣkāntārāṇi| śeṣaṁ subodham||

gaṅgadevābhaginyā lakṣitaḥ parivartastatparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāmekonaviṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

upāyakauśalyamīmāṁsāparivarto nāma viṁśatitamaḥ

XX

upāyakauśalyamīmāṁsāparivarto nāma viṁśatitamaḥ|

kṣetrapariśuddhiruktā| upāyakauśalaṁ vaktavyam| ataḥ śāstram-

[121] viṣayo'sya prayogaśca sā(śā)travāṇāmatikramaḥ|

apratiṣṭho yathāvedhamasādhāraṇalakṣaṇaḥ||4-62||

[122] aśa(sa)kto'nupalambhaśca nimittapraṇidhikṛtau|

talliṅgaṁ cāpramāṇaṁ ca daśadhopāyakauśalam||4-63||

asya hyupāyakauśalasya 'viṣayaḥ' sūtre prathamaṁ vaktavyaḥ| tataḥ'prayogaḥ' prathamābhyāsaḥ| tato daśa prabhedāḥ sā (śā)travātikramādayaḥ| 'nimittapraṇidhikṛtau' tābhyāmiti tathoktau nimittakṛtaḥ praṇidhikṛtaśca|

atha khalvityādi| atrādau bhūtakoṭimityetadantena viṣaya uktaḥ| śūnyatāsamādhinaivānimittāpraṇihitayorbodhipakṣādīnāṁ copalakṣaṇāt| śūnyatāyāmiti śūnyatāsamādhau| santatiḥ pravāhaḥ| kathaṁ pratyavekṣamāṇa ityāha rūpaṁ śunyamitīti| tāmiti śūnyatām| dharmatāmiti dharmaprakṛtim| dharmatayeti dharmasāratayā| bhūtakoṭiriti śūnyataiva kaivalyaṁ gatā bhūtakoṭiḥ| ityupāyakauśalasya viṣayaḥ||

evamukta ityādi tadyathāpītyataḥ prāk| asamāhita eveti sākṣātkartavyatayā'nadhyavasita eva| atrāntarā iti yāvadbuddhadharmā asya na paripakvāḥ| evamityuktena krameṇa| ārūḍha upārjitāḥ| śeṣa subodham| ityupāyakauśalasya prayogaḥ||

tadyathāpītyādi tadyathāpītyataḥ prāk| śūro nirbhīḥ| vīryamutsāhaḥ| pratiṣṭhānaṁ sthairyam| pratibhānamabhyūhaḥ| pratipattiranuṣṭhānam| yasminkālādau yadyuktaṁ tajjñānāt kālādijñaḥ| gatiḥ kāyavākcittakarmaṇyatā| tāṁ gataḥ prāptaḥ| praharaṇāvaraṇaṁ kavacādi| smṛtiḥ smaraṇam| matirabhyūhaḥ| gatirjñānam| dhṛtirdhāraṇam| nītirnītijñānam| viśāradaḥ paṇḍitaḥ iti śatrava eva 'śātravā' antarāyāḥ| teṣāmatikramaścaturbhirapramāṇairiti prathamamupāyakauśalam||

tadyathāpītyādi tadyathāpītyataḥ prāk| caratīti gacchati| na ca bhūmau patatīti pātapratiṣedhaḥ sthitiḥ| na ca kañcinniśrityeti pratiṣṭhāpratiṣedhaḥ| niśrityetyāspadīkṛtya| viharatīti tiṣṭhati| na ca tatrāpīti viharaṇepi niśritaḥ| patatyaparipūrṇairiti| atra na patatīti na pratitiṣṭhatītyarthaḥ| pratiṣṭhāvirahādapratiṣṭha upāyaḥ||

tadyathāpītyādi prāgevamuktāta| vārayediti| ākāśa eva sthāpayet| patanaṁ na dadyāditi patituṁ na dadyāt| uddharva kṣiptasya sa(śa)rasyeva śarāntaraiściramapātāya ya āvedhastadvadābuddhadharmaparipākama(kaṁ) sākṣātkaraṇāya cittasya cittāntarairya āvedhaḥ| tadanatikrameṇa vṛttiryathāvedhamupāyaḥ||

evamukta ityādi prāk punaraparāt| carati śamathena| viharati vipaśyanayā| samādhisamāpattirubhābhyām| mameti mayā| abhinirharatīti niṣpādayati| samādhiścāsau vimokṣaśca muktidvāratvāt| cittotpādaścittābhinirhāraḥ| anenāyaṁ duṣkarakārakaḥ| eṣa ca sarvaśrāvakapratyekabuddhairasādhāraṇatvādasādhāraṇa upāyaḥ||

punaraparādi prāk punaraparāt| sattva ātmā puruṣaḥ| indriyāṇi pañca śraddhādīni| balānyapi pañcaiva| bodhyaṅgāni sapta| mārgo'ṣṭāṅgaḥ| sattvadṛṣṭiḥ saktiḥ| tatprahāṇāya sattvānāmabhisambuddhaḥ| sattvān deśayiṣyāmīti sañcintya śūnyatādisamāpattirasaktiḥ| tadyogādasakta upāyaḥ||

punaraparādi prākpunaraparāt| dharmasaṁjñā skandhadhātvādisaṁjñā| sa upalambhaḥ| tatprahāṇāyetyādi pūrvavat| evaṁ śūnyatādisamāpattiranupalambhaḥ| tadyogādanupalambha upāyaḥ||

punaraparādi punaraparātprāk| strī pumān rūpaṁ śabda iti nimittasaṁjñā| tatprahāṇāyetyādi pūrvavat| evamanimittasamāpattirānimittam| tadyogādānimitta upāyaḥ||

punaraparādi yo hītyataḥ prāk| devaḥ śakraścakravarttī syāmityādirbhavabhogābhilāṣaḥ praṇihitam| tasya mūlaṁ viparyāsāḥ| tasmāccaturviparyāsaprahāṇāyetyādi pūrvavat| evamapraṇihitasamādhirapraṇihitam tadyogādapraṇihita upāyaḥ||

yo hi kaścidityādi naitat sthānaṁ vidyata iti yāvat| anupalambhādīnāmupāyā vimokṣamukhatrayaṁ viṣaya uktaḥ| sāṁpratameṣāmanabhisaṁskārādikamadhikaṁ viṣayamamoghatāṁ ca bravīti| anabhisaṁskāre patediti hīnabodhau| traidhātukeneti saṁsāreṇa||

evaṁ hītyādi subhūtirāhetyataḥ prāk| samyaksambodhikāmena bodhisattvena vijño bodhisattvaḥ praṣṭavyaḥ| samyaksambodhaye kiṁ bhāvayeyaṁ kathaṁ ca bhāvayeyamiti| sa cedācakṣīta śūnyatādikameva bhāvaya tacca parijayaṁ mātuḥ sākṣātkārṣīḥ| tatropāyaḥ sarvasattvāparityāgacittādiriti| etattasyākhyāturavaivartikatve liṅgam| tasmāttasya liṅgamasminniti talliṅga upāyaḥ||

subhūtirāhetyādi sacetpunarityataḥ prāk| bahavo bodhāya caranti teṣvalpakāste ya evaṁ visarjayanti| vyākṛtāste'vaivarttikatve'saṁhāryāḥ sadevamānuṣāsureṇa lokena| yataste'lpakā ato'lpapramāṇā ityapramāṇa upāyaḥ||

tadevaṁ navamasya paścārddhāt prabhṛti viṁśatitamasya pūrvārddhaṁ yāvadekādaśaparivartāḥ sarvākārābhisaṁbodhiḥ||

ita ūddharvaṁ mūrddhābhisamayo vaktavyaḥ| tasyoddeśaḥ pūrvamuktaḥ ślokadvayena ṣaḍakṣarādhikena-

[123] liṅgaṁ tasya vivṛddhiśca nirūḍhiścittasaṁsthitiḥ|

caturdhā ca vikalpasya pratipakṣaścaturvidhaḥ||1-14||

[124] pratyekaṁ darśanākhye ca bhāvanākhye ca vartmani|

ānantaryasamādhiśca saha vipratipattibhiḥ||1-15||

[125] mūrdhābhisamayaḥ

tasyāṣṭau vastūni| 'liṅgavivṛddhiḥ nirūḍhiścittasaṁsthitiḥ'| dṛṅmārge vipakṣapratipakṣāḥ bhāvanāmārge vipakṣapratipakṣā ānantaryasamādhivipratipattayaśceti|

tatra liṅgamadhikṛtya śāstram-

[126] svapnāntarepi svapnābhā sarvadharmekṣaṇādikam|

mūrddhaprāptasya yogasya liṅgaṁ dvādaśadhā matam||5-1||

'mūrdhaprāptasya' iti prakarṣaprāptasya| 'yogasya' iti trisarvajñatāprayogasya| sa cetpunarityādi veditavyā| svapnāntaragatopi svapnopamān sarvadharmān paśyati na ca sākṣātkarotīti prathamaṁ liṅgam||

punaraparādi veditavyāntam| svapnāntaragatopi śrāvakabhūmau pratyekabuddhabhūmau traidhātuke ca spṛhāṁ na karotīti dvitīyam||

punaraparādi veditavyāntam| svapnāntaragato mahatyāṁ pariṣadyubhayasaṅghaparivṛtaṁ tathāgatamātmānaṁ paśyatīti tṛtīyam||

punaraparādi veditavyāntaram| svapnāntaragato vaihāyasamabhyudgamya sattvebhyo dharma deśayati vyāmagataṁ cātmānaṁ saṁjānīte| bhikṣūṁśca nirmitīta ye lokadhātvantareṣu buddhakṛtyaṁ kurvantīti caturtham||

punaraparādi veditavyāntam| svapnāntaragatopyātmanaḥ pareṣāṁ vā vadhabandhanaśiraśchedādīn dṛṣṭvā nottrasyati| vibuddhasya caivaṁ bhavati svapnopamaṁ sarva traidhātukaṁ mayā cābhisaṁbudhyaivaṁ dharmo deśayitavya iti pañcamam||

punaraparādi veditavyāntam| svapnāntaragatasya nairayikādīn sattvān dṛṣṭvā evaṁ bhavati| tathā kariṣyāmi yathā me'bhisambuddhasya buddhakṣetre trayo'pāyāḥ sarvathā na bhaviṣyantīti ṣaṣṭham||

punaraparādi punaraparāt prāk| svapnāntaragato yadi grāmadāhādau vartamāne prativibuddha evaṁ samanvāharet| yathā mayā svapne'vaivartikaliṅgānyātmani dṛṣṭāni tena satyenāyaṁ grāmadāhādiḥ śāmyatviti| sa cecchāmyati tatsaptamaṁ liṅgam||

punaraparādi āparivartasamāpteḥ| yadi kaścitsattvo'manuṣyeṇa gṛhīto'dhiṣṭhitaḥ āviṣṭo vā antaḥpraveśāt| tatra bodhisattvaḥ satyādhiṣṭhānaṁ kuryāt| yadyahaṁ vyākṛtaḥ pūrvabuddhairanuttarāyāṁ bodhau yadi ca me pariśuddho'dhyāśayastāmabhisamboddhaṁ yathā ca nāsti buddhānāṁ kiñcidajñātam| anena satyenāyamamanuṣyo'pakrāmatviti sa cettasmāt satyādhiṣṭhānāt apakrāmati tadaṣṭamaṁ liṅgam||

upāyakauśalyānāṁ mīmāṁsā parijñānaṁ tadarthaḥ parivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ viṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

mārakarmaparivarto nāmaikaviṁśatitamaḥ

XXI

mārakarmaparivarto nāmaikaviṁśatitamaḥ|

tatra khalvityādi| ayamekaviṁśatitamaḥ parivarto mārakarmaṇām| kasteṣāṁ prastāvaḥ ? navayānasaṁprasthitasya bodhisattvasya satyādhiṣṭhānaphalasampādanādinā mithyāmānotpādanāya bahudhā mārāḥ| parākramata ityayameṣāṁ prastāvaḥ| tatretyanantarokte satyādhiṣṭhāne| autsukyamiti prāptāvasarasya karmaṇaḥ karaṇārtha mutsāhaḥ| balamutsāhaśaktiḥ| tejaḥ prabhāvaśaktiḥ| kathaṁ tejovattaramiti yāvat| tasau matvartha iti bhatvāspadatvaṁ nāstīti bhatvena na bhavitavyam| tadyathā āyuṣmān sarasvān iti| evaṁ tarhi dīptyarthā[d]dravateḥ śatrantāt tarap| tejasā dīptataraṁ tejovattaramiti| autsukyamiti| ātmani bahumānam| āvamaṁsyata ityādi| avamāno'nādaraḥ| uccagghānamantarhāsaḥ| ullāpanaṁ manasānyatkaraṇam| kutsanaṁ doṣadarśitā| taṁsanaṁ doṣavāditā| sambodhāvitīti| itiśabdo hetau| mānaṁ janayiṣyatītyādi| atra saśabdasya sarvatretyarthaḥ| jananamutpādanam| vadhaṁnaṁ puraḥsarīkaraṇam| stambhanaṁ sthirīkaraṇam| bṛṁhaṇa paripuṣṭiḥ| utpādanamaccairnayanam| mānenetyādi| anyebhyo'dhikatvena cittasyonnatiḥ sāmānyena mānaḥ sa pūrvamuktaḥ| iha tu tadviśeṣā ucyante| yā tasya hīnādunnatiḥ sa mānaḥ| yādṛśādeva so'timānaḥ| yo punaḥ prakṛṣṭāt sa mānātimānaḥ| aprāpte'vaivartikatve prāptaṁ mayeti so'bhimānaḥ| yā punarabhūtairavaivartikaguṇairguṇavānasmīti sa mithyāmānaḥ| tathā rūpāniti mahābhūtān bodhisattvān dṛṣṭaveti pareṇa sambandhaḥ| śeṣaṁ teṣāmeva viśeṣaṇam| bhajiṣyata ityatra bhajeriṭpratiṣedho bhavati saṁjñāpūrvakasya vidheranityatvāt| tadeva mārabandhanamiti mānam|

punaraparamityādi| nāmāpadeśaḥ saṁjñākathanam| mṛduko mṛdvindriyaḥ| āraṇyakatvādayo dhutaguṇāḥ| grāmādvahiḥ krośātparamaraṇyam| tatraiva sthānāt āraṇyakaḥ| piṇḍapātasyaiva bhojanāt piṇḍapātikaḥ| pāṁsukūlasyeva prāvaraṇāt pāṁsukūlikaḥ| madhyānhasyopānta eva bhojanāt khalu paścābhdaktikaḥ| ekāsana eva bhuṅkte ekāsanikaḥ| sakṛdāstīrṇe nityaṁ śayanāt yāthāsaṁstarikaḥ| tricīvarādadhikatyāgāt traicīvarikaḥ| śmaśānasamīpa eva sthānāt śmāśānikaḥ| vṛkṣamūla eva sthānāt vṛkṣamūlikaḥ| niṣadyayā rātrinayanān naiṣadyikaḥ| acchanno'vakāśo'bhyavakāśaḥ| tatraiva sthānāt ābhyavakāśikaḥ| aurṇakaśānakādereva prāvaraṇāt nāmantikaḥ| alpaiṣaṇāt alpecchaḥ| tāvataiva santoṣāt santuṣṭaḥ| ekākitvāt praviviktaḥ| dṛṣṭe dharme tasminneva janmani bhavo dṛṣṭadhārmikaḥ| tena ādekṣyati vyapadekṣyati| kathamityāha pūrvamapītyādi| yacchabdastasmādarthe| adhiṣṭhānamāviṣkaraṇam| dhutaguṇaiḥ saṁlekhaḥ karṣaṇaṁ dhanulekhanavat| manyāṁ karotīti ṇic| yac manyanā māna ityarthaḥ| śeṣaṁ subodhaṁ dhutaguṇāḥ saṁvidyanta iti yāvat|

tasya khalvityādi| nāmādhiṣṭhāneneti kimatra nāma ? avinivartanīyaśabdastadguṇaśabdaśca| stambhābhibhūta iti stambho guruṣvagauravam| katamannāmadheyamityata āha| yadevetyādi| teneti bodhisattvena| anuvartitamityanuvicintitam| asyaiva nirdeśa uttarābhyām| anuvitarkitaṁ kiṁ me nāma bhavediti| anuvicāritamidaṁ me nāma bhavediti| vyākariṣyatītyāyākhyāsyati māraḥ| anuvartitamākāṅikṣatam| sametīti saṁvadati| kiṁ kena saṁvadatītyata āha nāmnā nāmeti| tataḥ kimityāha vyākṛta ityādi| saṁdhāvya saṁsṛtyeti tāsu tāsu durgatiṣūtpadya| yadi ceti cakāraḥ samuccayārthaḥ sūkṣmasūkṣmāṇīti durlakṣyāṇi|

araṇyaṁ ca yathoktam| vanaprasthaṁ ca giriguhā ca śmaśānaṁ ca palālapuñjaśceti dvandvaḥ| ādiśabdādvṛkṣamūlādi| āraṇyakānītyaraṇye bhavāni| ata eva prāntāni vijanapadānīti vijanasthānāni| viviktāni śūnyāni| vivikto rahitaḥ grāmasyāntaḥ samīpamekadeśo vā| manasikāraviveka iti manasikārebhyo vivekaḥ| mṛdunā abhiniveśena niśritaḥ| madhyena ālīnaḥ| adhimātreṇa adhyavasitaḥ| tenaivātmotkarṣaṇāt adhyavasāyamāpannaḥ| saṁkīrṇo gṛhipravrajitaiḥ| ākīrṇaḥ pravrajitaireva bodhisattvacaṇḍālaḥ tairasaṁvāsyatvāt| bodhisattvadūṣī svadoṣeṇa teṣāṁ dūṣaṇāt| bodhisattvapratirūpako dehasāmyāt| bodhisattvaprativarṇiko nāmasāmyāt| bodhisattvakāraṇḍavakaḥ haṁseṣviva teṣvakṛṣṇeṣu kṛṣṇatvāt| cauraḥ śramaṇaveṣeṇa dharmagrahaṇāt| cauro bodhisattvānāmasammatatvāt| cauraḥ sadevakasya lokasya mithyādakṣiṇīyatvāt| tajjātīya ityādinā tāvadvaśasya sabhdirasevyatāṁ vistareṇāha| sthāma balam| anāryāḥ pāpāḥ| udvignaṁ bhītam| tatrāpi tāvaditi tādṛśepi| maṁtrāyamāṇenetyādinā maitryādicatuṣṭayaviṣayabhedānāha| evaṁ cetyādinā praṇidhānam| ayamapīti| yasya khalu punarityādikaḥ sarvaḥ| abhijñāyeti| atyutka[ṭaḥ] parākramaḥ puruṣakāraḥ| idamapītyādinā paścimamārakarmopasaṁhāraḥ||

mārakarmaṇāmabhidhāyakaḥ parivartastathoktaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāmekaviṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

kalyāṇamitraparivarto nāma dvāviṁśatitamaḥ

XXII

kalyāṇamitraparivarto nāma dvāviṁśatitamaḥ|

atha khalvityādinā āsu khalu punarityataḥ prāk| prajñāpāramitaiveti prādhānyādavadhāraṇam| yathā ca saikā tayā sahitāḥ ṣaṭ| ata āha| sarvā eva cetyādi| kuta ityāha| ṣaḍevetyādi| tā eva niṣṭhāṁ gatāḥ śāstā yaḥ paramaṁ phalam| tataḥ pūrvānta eva mārgaḥ| āloko lokottaraṁ jñānaṁ pramuditāyāṁ sopi tā eva| ulkā prayatnavāhī mārgo vimalādibhūmiṣu ṣaṭsu sopi tā eva| avabhāso divasālokaḥ| sa cāyatnavāhī mārgo'calādiṣu bhūmiṣu sopi tā eva| ataśca tā eva trīṇi ratnāni| tasmāttā eva śaraṇaṁ yāvat dīpaḥ| padārthaḥ pūrvavat| tā eva mātā dhāraṇātpoṣaṇācca| tā eva pitā bijādhānāt| jñānāyeti darśanāya| bodhāyeti bhāvanāmārgāya| taktasya hetoriti kutaḥ prajñāpāramitaiva yathoktaguṇā netarā ityarthaḥ| atra hītyādinā parihāraḥ| traiyadhvikabuddhānāṁ ca sarvajñatā tatprasūtaivetyākhyātumāha| yepītyādi| nirjātā niṣpannā| antargatā iti yathāyogamantarbhūtāḥ| buddhajñānādipadāni pūrvameva vyākhyātāni| sarvabhūtānāṁ upakāribhūto bhavatīti sambandhaḥ| kadetyāha yadetyādi| iti kalyāṇamitrasevā navamaṁ liṅgam||

āsu khalvityādi subhūtirāhetyataḥ prāk| yasmāt iyameva praṇāyikā tasmāt aparapraṇeyatā ityādi| tasmādaparapraṇeyatā daśamaṁ liṅgam||

subhūtirāhetyādi| saṁkleśo vyavadānaṁ ca prajñāyata iti yāvat| asaṅgalakṣaṇetyanupalambhalakṣaṇā| sarvadharmasvalakṣaṇānāṁ tasyāmanupalambhāt| tathā rūpādayopi śūnyatvādviviktatvāt| yadityādinā codyaṁ na codyaṁ na hītyarthaḥ| udagraho nimittasya abhiniveśo vastutvena grāhaḥ| tadevamasaṅgalakṣaṇā bhagavatī dharmāśca| tathāpyasti saṁkleśo'sti vyavadānamityekādaśamaṁ liṅgam||

subhūtirāhetyādi sa cetpunarityataḥ prāk| anavamardanīya ityasaṁhāryaḥ| anenāpīti sarvadharmeṣvavivikteṣvityādinā anavamardanīyatvalābho dvādaśaṁ liṅgam|| ityuktāni liṅgāni||

vivṛddhirvaktavyā| ataḥ śāstram-

[127] jambūdvīpajaneyattābuddhapūjāśubhādikāḥ (kām)|

upamāṁ bahudhā kṛtvā vivṛddhiḥ ṣoḍaśātmikāṁ ||5-2||

ṣoḍaśaprakārā vivṛddhiruktā sūtre| kiṁ kṛtvā ? 'upamāṁ kṛtvā'| kīdṛśīm ? jambūdvīpe ye janāḥ sattvāsteṣāmiyattayā sūtroktena māhātmyena manuṣyabhāvacittotpādalakṣaṇena yā buddhapūjā tayā yacchubhaṁ puṇyaṁ tadādiryasyā upamāyāḥ, tām| ādiśabdaṁ (bdāt ?) labdhara (?)kāri(?)mahāmaṇiratnādiparigrahaḥ| buddhabhūmirbahubhiḥ prakārairuktā vināpyupamām||

tatrādyā sa cetpunarityādinā tadyathāpītyataḥ prāk| yāvajjīvamiti yāvadāyuḥ| taddānamiti yadbuddhebhyo sarvasattvebhyaḥ| manasikāraiḥ viharatīti vivṛddhisaṁgṛhītaiḥ| sthāpayitveti tyaktvā| tatteṣāṁ sthāpanaṁ kasya hetoḥ ? vadhyagatāniveti vadhyasthānagatānivā(va)| virāgayata ityaprāptavataḥ| itiprajñāpāramitāpratisaṁyuktairmanasikārai rātriṁdivānāṁ nayanāt prathamā vivṛddhiḥ||

tadyathāpītyādi na ca parihīyata iti yāvat| prajñāpāramiteti tāvadanveṣṭavyeti sambandhaḥ| kīdṛśena ? avirahitasarvajñatācittena| avirahitātpūrvaṁ manasikāraśabdaḥ kvacit paṭhyate| sā vānyā veti pustakabhedāt| prajñāpāramitāpratisaṁyuktairmanasikāraiḥ kṣaṇamapyavirahād dvitīyā vivṛddhiḥ||

subhūtirāhetyādi netatsthānaṁ vidyata iti yāvat anutpattikeṣu dharmeṣu kṣāntipratilambhādvyākaraṇalābha iti tṛtīyā||

subhūtirāhetyādyā parivartāntāt| vyākaraṇe'bhisambodhe ca nirmānatvāccaturthī||

kalyāṇamitrādiḥ parivarto kalyāṇamitraparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ dvāviṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

śakraparivarto nāma trayoviṁśatitamaḥ

XXIII

śakraparivarto nāma trayoviṁśatitamaḥ|

tena khalu punarityādi evaṁ śikṣamāṇaṁ cetyataḥ prāk| sadevamānuṣāsuraṁ lokaṁ sarvaśrāvakapratyekabuddhayānikānanupāyakuśalāṁśca bodhisattvo'bhibhavati| teṣāṁ cānabhibhūto bhavatīti pañcamī vivṛddhiḥ||

evaṁ śikṣamāṇaṁ cetyādi āparivartāntāt| catvāro lokapālāḥ śakrastadanye ca devāstamupasaṁkramiṣyantītyādibhiranuśaṁsaiḥ ṣaṣṭhī||

śakreṇoktaḥ parivartaḥ śakraparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ trayoviṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

abhimānaparivarto nāma catarśititamaḥ

XXIV

abhimānaparivarto nāma catarśititamaḥ|

atha khalvityādi kathaṁ cānandetyataḥ prāk| ālīno bhavatīti anulagno bhavati| kathamityāha| eṣa ityādi yāvatparipūrayiṣyatīti| na hyevamityādi| yathānyasūtreṣu tathāgatabhāṣitaṁ yujyamānaṁ evamatra nāstītyarthaḥ| gādhaḥ pratiṣṭhā| āsvādo ruciḥ| nāmagotragrahaṇaṁ dhutaguṇakīrtanaṁ ca pūrvavat| utsadā upacitāḥ kāyā rāśayaḥ iti saptamī vivṛddhiḥ||

kathaṁ cetyādyā pavirtāntāt sarvaṁ subodham| ityaṣṭamī vivṛddhiḥ||

yoyamavinivartanīyo'bhimāno bodhisattvasya bavhanarthahetustadupalakṣitaḥ parivarto'bhimānaparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ caturviśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

śikṣāparivarto nāma pañcaviṁśatitamaḥ

XXV

śikṣāparivarto nāma pañcaviṁśatitamaḥ|

atha khalvityādi pāraṁ gacchatīti yāvat| kva śikṣamāṇaḥ sarvajñatāyāṁ śikṣata iti praśnaḥ| kṣaye'nutpāde'nirodhe'jātau'bhāve viveke virāge ākāśe dharmadhātau nirvāṇe śikṣamāṇa ityuttaram| atropapattiḥ| yā hi tathāgatasya tathatā yayāsau tathāgataḥ na sā kṣīyate'kṣayatvāt [a ?] kṣayasya| na ca sā utpadyate va nirudhyate vā jāyate vā bhavati vā vibhavati vā vivicyate vā rajyate vā ākāśībhavati vā dharmībhavatīti vā nirvāti vā| evaṁ śikṣamāṇaḥ prajñāpāramitāyāṁ śikṣata ityanena mārgamāha||

buddhabhūmau śikṣata ityanena phalamāha| amṛtadhāturmokṣadhātuḥ| nāthakāmā iti nāthatvakāmāḥ| abhyudgatatetyutkṛṣṭatā| śakunīn dhnanti śākunikāḥ| niṣādā mṛtapā(? mṛgayavaḥ)| dhīvarāḥ kaivartāḥ| urabhrā meṣāḥ| tān dhnantīti aurabhrikāḥ| andho'cakṣuḥ| badhiro'śrotraḥ| kāṇa ekākṣaḥ| kuṇṭho vakrabāhuḥ| kubjo bhagnapṛṣṭhaḥ| kuṇiḥ karavikalaḥ| laḍgaḥ saṁhatajānuḥ| khañjo vikalagatiḥ| jaḍo niṣpratibhaḥ| lolo'sthirapadaḥ| lallo'karmaṇyajivhaḥ| kalla uccaiḥ śabdaśrāvī| hīnāṅgo ninditāṅgaḥ| vikalāṅga ūnāṅgaḥ| vikṛtāṅgo manuṣyavisadṛśāṅgaḥ| nigacchatīti niṣpādayati| tāmanuprāpnotīti balādipariśuddhim| jānamiṣyāmaḥ paśyayiṣyāma iti| śatrantātkarotyarthe ṇic| ṭilopaḥ| śeṣaṁ subodhaṁ yāvat pāraṁ gacchanti| iti navamī vivṛddhiḥ||

tadyathāpītyādi punaraparātprāk| suvarṇajātarūpādayaḥ gobalīvardanyāyena| ūṣarāḥ sakṣāramṛttikāḥ| ujjaṅgalā ucca(?)nirjalāḥ| tṛṇaṁ vīraṇādi| khāṇḍaḥ su(śu)ṣkatarukīlakaḥ| kaṇṭakādhānaḥ kaṇṭakīmadanādirvividhāste yeṣu| śeṣaṁ subodham| iti daśamī||

punaraparādi punaraparātprāk| cakravartirājyaṁ saṁvartate'smāditi tat saṁvartanīyam| ityekādaśī||

punaraparādi punaraparātprāk| śakraḥ saṁvartate'smāditi tatsaṁvartanīyam| iti dvādaśī||

punaraparādi punaraparātprāk| brahmā saṁvartate'smāditi tatsaṁvartanīyam| iti trayodaśī||

punaraparādi jīvitendriyavākyātprāk| kuśalasasyaprarohavirodhino rāgadveṣamohāḥ khilāḥ| vicikitsā satyaratneṣu vimatiḥ| īrṣyā parasampattau vyāroṣaḥ| śeṣāḥ ṣaṭ pāramitāvipakṣāḥ| śeṣaṁ subodham| iti caturdaśī||

tadyathāpītyādi sa cetpunarityataḥ prāk| ajñāna iti prajñāpāramitāvipakṣe| puṇyāgraḥ puṇyairagraḥ| tadeva darśayitumāha tatkimityādi| buddhaviṣayo buddhadharmasākalyam| vaśavartī vṛṣabhiḥ| tabhdāvastattā| vikrīḍitaṁ ṛddhiprātihāryeṇa| siṁhanādanadanamanuśāsanīprātihāryeṇa| buddhānāṁ sampattirubhayāryasaṁghaiścaryam| vyavacārayati parijñānāt| na ca prativahati teṣvanavasthānāt| śeṣaṁ subodham| iti pañcadaśī||

sa cetpunarityādyāparivartāntāt| atha tāmapi na sañjānīte| kathamityāha iyaṁ setyādi vāśabdāntam| evamapītyebhireva tribhirākāraiḥ| sa cedevaṁ caratīti tathaivāsaṁjānannasamanupaśyan| iti ṣoḍaśī vivṛddhiḥ||

śikṣāyā vācakaḥ parivartaḥ śikṣāparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ pañcaśiṁtitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

māyopamaparivarto nāma ṣaḍviṁśatitamaḥ

XXVI

māyopamaparivarto nāma ṣaḍviṁśatitamaḥ|

uktā vivṛddhiḥ| nirūḍhirvaktavyā| ataḥ śāstram-

[128] trisarvajñatvadharmāṇāṁ paripūriranuttarā|

aparityaktvasattvārthā nirūḍhirabhidhīyate||5-3||

tribhiḥ sarvajñatvaiḥ saṁgṛhītā dharmāḥ 'trisarvajñatvadharmāḥ'| tāraṇamocanāśvāsanaparinirvāpaṇāni 'sattvārthāḥ'| ataḥ sūtre'tha khalvityādi viharantīti yāvat| carannapīti kva caran ? vivṛddhau| kiṁ caran ? dānādīn| cittaṁ krāmatīti gacchatīti prasīdatītyarthaḥ| cittamutpāditamityaho batāhamenāmadhigaccheyamiti| uhyamānāniti hriyamānān| same yukte nirdoṣe| pārime tīra iti nirvāṇe| samṛdhyantāṁ teṣāmiti cittotpādā iti pareṇa sambandhaḥ| abhīpsitāḥ prītikaratvāt| paricintitāḥ punaḥpunarutpādanāt| parigṛhītā aparityāgayogena| buddhadharmāṇāmiti buddhaḥ sarvajñaḥ| tasya dharmāṇāmityayamuddeśaḥ|

tasya nirdeśastribhiḥ sarvajñatvaiḥ sarvajñabhāvaiḥ yataḥ sa sarvajño bhavati sarvajñatā ca svayambhūṁtvaṁ ca, asaṁhāryatā ca| tatra sarvākārasarvadharmasamyagjñānamiha sarvajñatā| svayameva cittādeva bhavantyasya dharmā iti svayaṁbhūḥ| sarvadharmavaśavartītyarthaḥ| tasya dharmāḥ svayaṁbhūtvena ye saṁgṛhītāḥ| nāsya saṁhāramastīti asaṁhāryaḥ| savāsanasarvāvaraṇanirmukta ityarthaḥ| tasya dharmā ye'saṁhāryatvena saṁgṛhītāsteṣāṁ sarveṣāṁ paripūraṇāya bhavantviti iyatā paripūriruktā||

sattvārthāparityāgamāha| na me bhagavannityādinā| imairiti sautro nirdeśaḥ| ato bhisa ais bhavati| ido'nādeśaśca na bhavati| imairityuktam| katamairityāha| kimitītyādi| kimitiśabdasya kathaṁ nāmetyarthaḥ iti nirūḍhiḥ||

cittasya saṁsthitiḥ| sā vaktavyā| samādhirityarthaḥ| ataḥ śāstram-

[129] caturdvīpakasāhasradvitrisāhasrakopamāḥ|

kṛtvā puṇyabahutvena samādhiḥ parikīrtitaḥ||5-4||

sūtre puṇyabahutvena samādhirukto na sākṣāt| katham ? caturdvipakaśca lokadhātuḥ sāhasraśca dvisāhasrakaśca trisāhasrakaśca tairupamāḥ kṛtvā| katamena granthena ? yasteṣāṁ bhagavannityādinā abhinirhṛtāni bhagavantītyetadantena| teṣāmiti sarveṣām| tāniti pratirūpān| dharmatā dharmasamūhaḥ svabhāvo vā| palāgreṇeti palapramāṇena pramāṇaṁ grahītuṁ iyanti palānīti| atha kiṁ kasyātropamānam ? puṇyaparimāṇasya jambūdvīpādiparimāṇam| śāstra upacāraḥ kṛtaḥ| nanvanumodanāmātrasyaitatpuṇyaparimāṇaṁ na samādheḥ ? anumodanāpuṇyānumodanena puṇyabahutvenetyabhiprāyādadoṣaḥ|

anumodanāyāḥ paripūraṇārthaṁ tāmakurvatāṁ ca nindārthamāha| evamityādi| mārādhiṣṭhitā iti māreṇa mahāpāpena nirutsāhīkṛtāḥ| na śṛṇvanti śabdataḥ| na jānantyarthataḥ| na paśyantyādarataḥ| na samanvāharantīti nābhimukhīkurvanti| mārapakṣe bhavāḥ mārapākṣikāḥ| tadvadeva mahataḥ sattvārthasya vighātakaraṇāt| mārabhavanebhyaścyutā iti| mārā eva atyantaṁ tatsādharmyāt| abhinirhṛtā iti niṣpāditāḥ| kairityāha| yairityādi| yeṣāmityādi ca|

evamukta ityādinā anumoditavyāntena śakrapraśaṁsā|

yarityādinā yairapītyataḥ prāk| mahāyānaprasthitānāṁ anumodanānuśaṁsāḥ|

yairapītyādinā prathamacittotpādikānāmapi na kevalamanumoditāni svasantāne cāvaropitānyabhinirhṛtāni ca bhavanti| anumodya cāvaśyaṁ pariṇāmanā kartavyā| yathā ca te kartavye tathā'numodanāpariṇāmanāparivartādveditavyam| yathoktaṁ mahatyobhagavatyoḥ-'tāni kuśalamūlāni anumodyānuttarāyāṁ 'samyaksambodhau pariṇāmayitavyāni| tathā ca pariṇāmayitavyāni yathā na cittaṁ citte carati na cānyatra cittāt" ityādi| tadevamanumodanāsahagataṁ kuśalamūlamasya samādherālambanaṁ samyaksambodhau pariṇāmanamākāraḥ| cittasaṁsthitiḥ svabhāvaḥ| kva saṁsthitiḥ ? na citte grāhakalakṣaṇena na vānyatreti na sarvadharmeṣu| kiṁ tarhi ? sarvadharmatathatāyāmadvayāyāmiti cittasaṁsthitiḥ||

darśanaheyā vikalpāḥ sapratipakṣā vaktavyāḥ| tānadhikṛtya śāstram-

[130] pravattau ca nivṛttau ca pratyekaṁ tau navātmakau|

grāhyau vikalpau vijñeyāvayathāviṣayātmakau||5-5||

dvau tāvadvikalpau 'grāhyau' grāhyasya vikalpanāt| kathaṁ 'vikalpau' ? yatastayorātmā na yathāviṣayaṁ vitathaḥ kalpo vikalpa iti kṛtvā| tau punaḥ kasminviṣaye ? pravṛttipakṣe ca| 'pratyekaṁ' ityubhayorapi pakṣayoḥ| 'navātmakau' navaprabhedau||

[131] dravyaprajñaptisatsattvavikalpau grāhakau matau|

pṛthagjanāryabhedena pratyeka tau navātmakau||5-6||

aparau dvau 'vikalpau grāhakau' grāhakasya vikalpanāt| kathaṁ dvau ? yathākramaṁ dravyasataḥ prajñaptisataśca sattvasya vikalpanāt| tatra prathamaṁ pṛthagjanānāṁ dvitīyamāryāṇām| tāvapi 'pratyekaṁ navātmakau'| kathaṁ tau grāhakavikalpau ? asata eva grāhakasya kalpanāt| vitatho hi kalpo vikalpaḥ| etadevāha-

[132] grāhyau cenna tathā sto'rthau kasya tau grāhakau matau|

iti grāhakabhāvena śūnyatā lakṣaṇaṁ tayoḥ||5-7||

'grāhakabhāvena' iti grāhakasattvarūpeṇa| 'tayoḥ' iti grāhakavikalpayoḥ||

catvāropyamī vikalpā viṣayabhedena pratyekaṁ navavidhāḥ| ata ādyamadhikṛtya śāstram-

[133] eṣa svabhāve gotre ca pratipatsamudāgame|

jñānasyālambanābhrāntau pratipakṣavipakṣayoḥ||5-8||

[134] svasminnadhigame kartatatkāritrakriyāphale|

pravṛttipakṣādhiṣṭhāno vikalpo navadhā mataḥ||5-9||

'kartṛtatkāritrakriyāphale' iti kartari tatkāritrakriyāphale cetyarthaḥ| svabhāvādinavakaṁ pravṛttipakṣaḥ| bodhisattvopādeyatvāt| tadadhiṣṭhāna eṣa vikalpaḥ| tasmātprathamaḥ| ataḥ prathamaṁ vikalpamadhikṛtya sūtre navavākyāni|

tatrādyamadhikṛtya sūtram| subhutirāha| kathaṁ ca bhagavan māyopamamityādi tadyathāpityataḥ prāk| māyākāranirmitaṁ gajādikaṁ māyā| tadvadanyadapi yat khyāti nehāsti tat māyopamam| ta thā ca cittam| grāhakalakṣaṇatvāt grāhakasya cāsattvāt| na hyasati grāhye grāhakaṁ yuktam| grāhyābhāvaḥ kathamiti cet| yadi jñānenārthaḥ prakāśyeta syādgrāhyatvam| na ca prakāśyeta| aprakāśasya prakāśyavirodhāt| athārthaḥ prakāśātmaiva| kiṁ tasya jñānena? tasmānmāyopamaṁ cittaṁ tadasat kathamabhisaṁbudhyata iti praśnaḥ| uttaraṁ tatkimityādinā| no hīdaṁ no dīdamityasattvāditi bhāvaḥ| anyatretyanyam| taṁ dharmamityātmānam| no hīdamiti tasyātyantamasattvāditi bhāvaḥ|

etadeva sphuṭīkartumāha| nāhamityādi| astīti nāstīti vā nirdeśaṁ nopaiti| asato'vijñātarūpasya vidhipratiṣedhābhyāmasambandhāditi bhāvaḥ| yopi dharma ityādi sugamam| tasmāttarhītyādi| tarhiśabdo'kṣamāyām| tasmāditi grāhakalakṣaṇatvāt| grāhakatvasya vāyogāt| atyantagrahaṇena caitadāha| yatheyaṁ svena lakṣaṇena grāhakatvena śūnya tathā sarvaiḥ saṁprayogibhiḥ, teṣāmapi grāhakalakṣaṇatvāt| ālambanabhūtaiśca sarvadharmaiḥ, ālambanasya grāhyalakṣaṇatvāt| dharmāṇāṁ ca yathāyogaṁ grāhyagrāhakalakṣaṇatvāt| kathaṁ punargrāhakau na staḥ ? abhede grāhyagrāhakatvāyogāt, aṅgulyagravat| bhede jaḍasya paratopi prakāśāyogāt| ajaḍasya svayameva prakāśāt| nāsau bhāvayitavyaḥ| na punaḥpunarbuddhau niveśyaḥ kharaviṣāṇavat| nāpyasāvityādi| kasyaciddharmasyeti samyaksambodhyādeḥ| āvāhaka āhārakaḥ| nirvāhako niṣpādakaḥ| asato'kiñcitkaratvāt| pratītyasamutpāda eṣa enaṁ prāpya bodhisattvaḥ saṁbudhyata iti cedāha| kathaṁ cetyādi| na hyasat prāpyata iti bhāvaḥ| anuttarāpītyādi| atyantaviviktā prajñāpāramitāvat| kathaṁ bhavatīti naiva bhavati| atyantāsatoḥ sādhyasādhanatvāyogāditi bhāvaḥ|

evamukta ityādi| yata eva ata eveti| hetvanurūpatvātphalasyetyarthaḥ| sa cedityādinā hetuṁ paripūrayati| yadi hi saṁjānīte tadā vikalpaḥ syāt na prajñāpāramitā| evamityādinopasaṁhāraḥ| nāpyabhisaṁbudhyata ityabhisaṁbodheravikalpanāditi bhāvaḥ| abhisabudhyate cetyādi| parikalpitena hi rūpeṇa trayamidaṁ nāsti tacchūnyena tu vijñaptirūpeṇāstīti bhāvaḥ| tathāpi saṁvṛttireṣāṁ yathā pratibhāsasamatvāt| śūnyatā tu paramārthaḥ| gambhīre'rthe caratīti yato'sminnarthe na śakyate'nyaiścaritum| duṣkarakāraka iti| yataḥ sa bhagavān sākṣātkartuṁ śaktopi na sākṣātkaroti sattvāvekṣayā| bhāṣitasyārthamiti ābhiprāyikamartham| duṣkaramanyeṣāṁ sukaraṁ bodhisattvasyeti bhāvaḥ| kutaḥ sukaram ? upāyakuśalatvāt| sa copāyaḥ prajñāpāramitaiva| atastamevāha tathāhītyādinā| ya iti bodhisattvaḥ| ya iti gambhīro'rthaḥ| yeneti prajñāpāramitākhyena| athāsyāṁ prajñāpāramitāyāṁ carataḥ sā caryā kiyatā bhavatītyata āha| sa cedityādi| na saṁsīdatīti na bhajyate| ayamuddeśaḥ| asya nirdeśaḥ ṣoḍhā| nāvalīyata iti nāsyāṁ madhyapremā| na saṁlīyata iti nāsyāṁ mṛdupremā| na vipṛṣṭhībhavatīti nāpremā| nottrasyatīti naināṁ tyaktukāmaḥ| na saṁtrasyatīti na tyajati| na saṁtrāsamāpadyata iti na prabandhena tyajati| tadevaṁ ṣaḍvidhabhaṅgapratiṣedhādetadgamyate yosyāmabhimukhībhūtāyāmatyantaṁ prīyate so'syāṁ caratīti| aparamāha sa cedityādinā| aparamāha| āsannetyādinā| aparamāha dūrīkṛtetyādinā| iha svabhāvādayo navārthāḥ| pravṛttipakṣe bodhisattvairupādeyatvāt| teṣu vikalpaḥ sammoho'samyagjñānam| tatrādyaḥ svabhāvavikalpaḥ| svabhāvaḥ svābhiprāyaḥ| ahamanuttarāṁ samyaksambodhimadhigaccheyaṁ tanmārgeṇeti| bodhicittamityarthaḥ| tasmin vikalpaḥ| ākāro bodheḥ prajñāpāramitāyāśca śūnyatāyāṁ yadajñānamasamāhitajñānaṁ ca| samāhitajñāne ca tisro manyanā| ahaṁ carāmi āsannā me mahābodhirahaṁ vā dūre hīnabodheḥ syāmiti| asya pratipakṣaḥ kathaṁ bhagavanmāyopamaṁ cittamityata ārabhya tadyathāpītyataḥ prāk| iti svabhāvavikalpaḥ||

tadyathāpītyādi| āsannā me mahābodhirdūre hīnabodhī yatohaṁ buddhagotra iti sammohaḥ| asya pratipakṣaḥ| ākāśasamatvādgotrasya tadvadavikalpā prajñāpāramiteti gotravikalpaḥ||

tadyathāpītyādi| asti me pratipattisamudāgamaḥ| tata āsannā me mahābodhirdūre hīnabodhī iti saṁmohaḥ| tasya pratipakṣaḥ samudāgamasya māyāpuruṣopamatvādavikalpā prajñāpāramiteti pratipatsamudāgamavikalpaḥ||

tadyathāpītyādi| pratibhāsaḥ pratibimbaḥ| jñānapratibhāsasya pratibhāsatvenaiva yad jñānaṁ na tvālambanasya ca| seha jñānasyālambanā bhrāntiḥ| sā mama jātā| tata āsannā me mahābodhirdūre hīnabodhī iti saṁmohaḥ| tasya pratipakṣaḥ pratibimbavadavikalpā prajñāpāramiteti ālambanābhrāntivikalpaḥ||

tadyathāpītyādi| pratipakṣo hantā vipakṣo hantavya iti saṁmohaḥ| asya pratipakṣo yathā tathāgatasya priyāpriyau na stastadvadavikalpāyāṁ prajñāpāramitāyāṁ caratopīti pratipakṣavipakṣavikalpaḥ||

yathaiva hītyādi abhūtakalpanāt kalpaḥ| tasya vigamakalpanādvikalpaḥ| tau prahīṇau yathā tathāgatasya tadvadavikalpāyāṁ prajñāpāramitāyāṁ caratopi| tatra kalpavigamo vikalpaḥ svādhigamasaṁmohaḥ| tasya pratipakṣaḥ kalpavikalpaprahīṇā prajñāpāramiteti svādhigamavikalpaḥ||

tadyathāpītyādi| prajñāpāramitāmahaṁ bhāvayāmi| tata āsannā me mahābodhirdūre hīnabodhī iti kartari sammohaḥ| tasya pratipakṣaḥ| kartustathāgatanirmitopamatattadvadeva kartari nirvikalpā prajñāpāramiteti kartari vikalpaḥ||

tadyathāpītyādi| sa ca tathāgatanirmito yadarthaṁ nirmitastacca kṛtyaṁ karoti| na ca tāṁ kriyāṁ vikalpayati| tadvadbodhisattvaḥ prajñāpāramitāṁ bhāvayati na ca vikalpayatīti pratipakṣaḥ| bodhivikalpanaṁ kriyāphalavikalpaḥ||

tadyathāpītyādi [ā parivartā]ntāt| śilpinā yadartha dāruyantramayaḥ pumānkṛtaḥ sa tadartha karoti na vikalpayati| tadvadbodhisattvo bodhaye, na (tāṁ) bodhiṁ prāpsyati na ca tāṁ vikalpayatīti pratipakṣaḥ| bodhivikalpanaṁ kriyāphalavikalpaḥ||

māyopamacittopalakṣitaḥ parivarto māyopamaparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ ṣaḍiṁvaśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

sāraparivarto nāma saptaviṁśatitamaḥ

XXVII

sāraparivarto nāma saptaviṁśatitamaḥ|

māyopamaparivartasyānte prathamo grāhyavikalpa uktaḥ| itare trayo vikalpā iha sāraparivarte vaktavyāḥ| tatra dvitīyaṁ grāhyavikalpamadhikṛtya śāstram|

[135] bhavaśāntiprapātitvānnyūnatve'dhigamasya ca|

parigrahasyābhāve ca vaikalye pratipadgate||5-10||

[136] parapratyayagāmitve samuddeśanivartane|

prādeśikatve nānātve sthānaprasthānamohayoḥ||5-11||

[137] pṛṣṭhato gamane ceti vikalpo'yaṁ navātmakaḥ|

nivṛttipakṣādhiṣṭhānaḥ śrāvakādimanobhavaḥ||5-12||

adhigamanyūnatādau doṣe bodhisattvapraheye[']bhāvānnivṛttipakṣādhiṣṭhāno navavidhaśca śrāvakādīnāṁ manobhavastairaheyatvāt| etānāha atha khalvityādinā'tha khalu bhagavānityataḥ prāk| tatra śāriputra ekamāha| tataḥ subhūtirekaṁ tato devaputrāstrīn| punaḥ subhūtiścaturaḥ| ihāpi pratipakṣāḥ paṭhyante| tadviparyayeṇa vikalpā gamyante| sāre batāyamiti bataśabdo harṣe| utkṛṣṭaṁ phalaṁ samyaksaṁbodhiḥ| so'nusāraḥ| tannimittaṁ bodhisattvaścarati| katama ityāha| ya ityādi| prajñāpāramitā cātra ubhayanairātmyajñānamucyate| tasyāṁ carataḥ saṁsāre nātyantamudvego nirvāṇe nātyantamutkaṇṭhā| ubhayoranupalambhatvāt| tatoyamanuttarāṁ samyaksambodhimadhigacchediti pratipakṣaḥ| anyathā tu saṁsāre vā patetpañcabhiḥ pāramitābhiḥ| nirvāṇe vā pudgalanairātmyajñānāt| ata eva ca vinā prajñāpāramitayā bodhisattvo bodhisattvākhyāṁ na labhate| tadyathā samyagabhiṣiktopi cakravartinaḥ putraścakravartiśabdaṁ vinā saptabhī ratnairityadhigamanyūnatāvikalpaḥ||

saraṇaṁ sāraḥ| karma dharmaḥ| gamyatā sudharṣaṇatetyarthaḥ| viparyayādasāro durddharṣaṇatā| ataḥ pāramitānāṁ durddharṣaṇatve sa carati yaścarati prajñāpāramitāyām| sā hi tāsāṁ parigrahasamarthā| tadyathā strīṇāṁ sadhūrtake nagaramārge śasrapāṇipuruṣa iti pratipakṣaḥ| anyathā sudharṣaṇāḥ syuriti parigrahābhāvavikalpaḥ||

etadabhavaditi namaskartavyā ityādyatha khalvityataḥ prāk| namaskartavyāsta iti kutaḥ ? pratipattisākalyādaparādhīnatvāduddeśānivṛtteśca| ata evāhuḥ yairityādi| sarvamabhinirhṛtānīti pratipattitaḥ pañcabhiḥ pāramitābhiḥ| ihetyubhayanairātmyavedinyām| ata eva gambhīrāyāmiti pratipakṣaḥ| tasyāmacaratāṁ pratipattivaikalyaṁ syāt| tataste mārādibhiḥ suyodhanāḥ syuḥ| akṣatakavacā iva yodhāḥ pratiyodhairiti pratipattivaikalyavikalpaḥ||

tathetyādi| ye ceti vartate| tatheti prajñāpāramitāpradhānāsu pāramitāsu caranta iti hetau śatṛpratyayaḥ| tathā caraṇādityarthaḥ| tataḥ kimityāha| bhūtakoṭirityādi| yathā hi cakravartī pradhānaṁ mahāprabhāvatvāt, kodrārātīḥ (? koṭṭarājānaḥ) tadanuvartinastathaiva prajñāpāramitā pradhānaṁ tayā saṁsāranirvāṇayoranupalambhāt| yathā te pāramitābhiḥ saṁsāre na pātyante tathā pudgalanairātmyajñānavaśena bhūtakoṭiṁ na sākṣātkurvanti| yadi tu prajñāpāramitā pradhānaṁ na syāt tadā hīnabodhiṁ bhūtakoṭiṁ sākṣātkuryureveti parapratyayagāmitvavikalpaḥ||

anenāpītyādi| aneneti vakṣyamāṇena| tamevāhurya ityādinā na sākṣātkurvantīti| kutaḥ ? uddeśaḥ samyaksaṁbodhau litsā| kutastasmādanivṛttiḥ ? yato na tāvatprajñāpāramitā tato nivartate tadarthameva tasyāṁ caraṇāt| nāpītarāḥ| tadanupraviṣṭānāṁ tāsāmapyanivṛtteḥ| tadyathā sarvāḥ kunadyo mahānadīmanupraviśya samudrameva gacchanti na nivartata ityuddeśanivṛttikalpaḥ||

navāpyete vikalpā mahatyorbhagavatyo svārthasampattimadhikṛtya yojitāḥ| ataḥ prādeśikatvanānātvavikalpau yathā tayoruktau tathā tāvad brūmaḥ| pāramitāpañcakaṁ vāmahastavat| ṣaṣṭhī dakṣiṇahastavat| ubhābhyāṁ sarvakṛtyeṣu vyāpārasiddheriti pratipakṣaḥ| yadi tu dakṣiṇahastaprāyā ṣaṣṭhī na syāttadā prādeśikaḥ syādvyāpāra iti prādeśikavikalpaḥ||

yathā hi nānārasāḥ kunadīmahānadyo mahāsamudramanupraviśyaikarasā bhavanti tathā nānārasāḥ pañca pāramitāḥ ṣaṣṭhīmanupraviśyaikarasā bhavantīti pratipakṣaḥ| nānārasāḥ tathaiva tāḥ samyaksambodhāvapīti nānātvavikalpaḥ| asyāṁ tu bhagavatyāṁ parārthasannāhamadhikṛtya dvāvimau vikalpau subhūtirāhetyādinā| atha khalvityādinā tatra sannahyanta ityanena duṣkaratvaṁ darśitamanantānāṁ sattvānāmarthasya kartumaśakyatvāt| tathāpyevameva sannāhaḥ kartavya īdṛśīṁ mahāśayatāmantareṇa svaparārthayoḥ kartumaśakyatvāditi pratipakṣaḥ| sarvasattvānāmarthasya kenacidakaraṇādātmavineyānāmarthāya sannāhaḥ kartavya iti prādeśikatvavikalpaḥ||

nānātvavikalpapratipakṣaḥ samatā| tāmeva vivakṣuḥ paramaduṣkaratvamāha te cetyādinā| vainayikā iti vinayārhāḥ sattvāḥ| tathāpi kasya duṣkaratetyata āha| evaṁ cetyādi| dṛṣṭāntena dṛḍhīkartumāha| ākāśamityādi| tatkasya hetoriti kutaḥ sādharmyādityarthaḥ| ata uttaraṁ ākāśetyādi| anenetyupasaṁhāraḥ| punadrdṛḍhīkartumāha| ākāśenetyādi| ākāśopamaiḥ sattvairityarthaḥ| kuto vivāda ityāha| ayaṁ cetyādi veditavyāntam| caśabdo hetau| vivādaḥ kalahaḥ| sattvānayaṁ vinetukāmaste cāsattvātpariharantīti kalahaḥ| vainayiketyādi| yathā ca vineyā na santi tathā vinayitāpi| tata ubhayāsattayā sutarāṁ paramaduṣkaratā| evamiyaṁ bodhisattvena sarvasattvātmasamatā draṣṭavyā yataḥ śaknuyāt svaparārthau kartum| sa punarasyāṁ caran kathaṁ jñeya ityāha| sa cedityādi| na saṁsīdatīti na khidyate sutarāṁ prīyata ityarthaḥ| tatkasya hetoriti| mattasya prajñāpāramitāyāṁ caraṇaṁ kasya hetornaiva kasyacit| dharmanairātmyā'darśanāditi bhāvaḥ| ata uttaraṁ sattvaviviktatayetyādi| evamityādinā draṣṭavyāntenopasaṁhāraḥ| viviktatā hi sarvadharmāṇāṁ samateti vistareṇa pratipakṣaḥ| nānā sattvā nānā dharmāstato nāstyekarasā prajñāpāramiteti nānātvavikalpaḥ||

evaṁ devaputrā ityādi| eva bhāṣyamāṇāyāmiti| evamidānīṁ mayā deśyamānāyāṁ sarvadharmaviviktatāyāmiti caryākāle deśyamānāyāṁ bodhisattvo na saṁsīdatīti sambandhaḥ| na saṁsīdatīti sthānaprasthānayorna muhyati| kena gantavyaṁ kva vā sthātavyamiti| tayaiva sarvadharmasamatāsaṁvedinyā prajñāpāramitayorasaṁmohāt| tathāhi| yena bodhistena gantavyaṁ bodhau sthātavyam| te ca gatisthitī tasyā eva svādhī ne hetuphalāvasthe| tato yena sā gacchati yatra vā tiṣṭhati tatpariṇāmitā api pañca pāramitāstenaiva gacchanti tatraiva tiṣṭhanti| tadyathā cakravartinaścakraratnaṁ yena gacchati yatra vā tiṣṭhati sarvo balakāyastenaiva gacchati tatraiva tiṣṭhatīti pratipakṣaḥ| avijñāḥ pañcapāramitāḥ ṣaṣṭhī nirābhāsā| tataḥ sthānaprasthānayoraniścayaḥ sthānaprasthānaṁ(na)sammohavikalpaḥ||

yata ityādi na saṁsīdatīti prasāditametat| yataśca na saṁsīdati tato gamyate carati prajñāpāramitāyāṁ pūrvameveti śeṣaḥ| anyathā kuto na saṁsīdet| tadyathā cakravartinaścakraratnamagrato gacchati paścādbalakāya iti pratipakṣaḥ| udāraviṣayatvātpañcapāramitāḥ prāk pravartante| sūkṣmaviṣayatvāt pṛṣṭhataḥ ṣaṣṭhīti pṛṣṭhato gamanavikalpaḥ||

ityukto dvitīyo grāhyavikalpo navavidhaḥ||

prathamaṁ grāhakavikalpamadhikṛtya śāstram-

[138] grāhakaḥ prathamo jñeyo grahaṇapratimokṣaṇa|

manaskriyāyāṁ dhātūnāmupaśleṣe trayasya ca||5-13||

[139] sthāne cābhiniveśe ca prajñaptau dharmavastunaḥ|

śa(sa)ktau ca pratipakṣe ca yathecchaṁ ca gatikṣatau||5-14||

dravyasannātmā 'prathamo grāhakaḥ'| sa cāsti prajñāpāramitāvat| sā hi kiñcidgṛṇhāti kiñcinmuñcatīti grahaṇamokṣaṇavikalpaḥ| sāpi na gṛṇhāti na muñcatīti pratipakṣaḥ||

gṛhyanta eva dharmāsteṣāṁ manasikārāditi manasikāravikalpaḥ| na sa dharmānmanasikarotīti pratipakṣaḥ||

manasikarotyeva dharmāstraidhātuke śleṣāditi traidhātukaśleṣavikalpaḥ| nāsau traidhātuke śliṣyatīti pratipakṣaḥ||

traidhātuke sthitaḥ kathaṁ tatra na śliṣyatīti sthānavikalpaḥ| nāsau kvacittiṣṭhatīti pratipakṣaḥ||

satyabhiniveśe kathaṁ na tiṣṭhatīti abhiniveśavikalpaḥ| nāsau kiñcidabhiniviśata iti pratipakṣaḥ||

asti bodhisattvasya dharmavastūnāṁ prajñaptiḥ| dānapāramitā śīlapāramitā yāvat sarvākārajñateti sarvavastuprajñaptivikalpaḥ| sāpyasya nāstīti pratipakṣaḥ||

śa(sa)kta eva samyaksambodhau tāmabhisambudhyate| anyathā vaimukhyāditi śa(sa)ktivikalpaḥ| aśa(sa)ktāḥ sarvadharmā aparigṛhītāḥ| na cāśa(sa)ktaḥ kiñcidabhisambudhyate| sa cedevaṁ carati carati prajñāpāramitāyāmiti pratipakṣaḥ||

dānapāramitā'śūnyā śīlapāramitā'śūnyetyevamādi pratipakṣavikalpaḥ| sopi bodhisattvasya nāstīti pratipakṣaḥ||

sarvākāraiḥ sarvadharmāṇāmanupalambhe yathecchagamanaṁ tasya kṣatiḥ| sā bodhisattvasyāstīti yathecchagamanavyāghātavikalpaḥ| sopi tasya nāstīti pratipakṣaḥ|

amī nava prabhedā mahatyorbhagavatyoruktāḥ| asyāṁ tu sāmānyena dravyasadgrāhakavikalpaṁ sapratipakṣamāha| atha khalvityādinā nāpītyataḥ prāk| jānanneveti na hi bhagavataḥ kiñcidajñātamasti| bodhisattvo mahāsattva iti lokaprasiddhito dravyasatpudgalarūpaḥ sa kena kāraṇena na saṁsīdatīti dravyasadgrāhakavikalpaḥ| tasya pratipakṣo'nupalambhaḥ| tamevāha| viviktatvādityādinā| asattvādityarthaḥ| sa hi svayamasat kutaḥ saṁsīdatīti|

dvitīyaṁ grāhakavikalpamadhikṛtya śāstram-

[140] yathoddeśamaniryāṇe mārgāmārgāvadhāraṇe|

sanirodhe samutpāde vastuyogaviyogayoḥ||4-15||

[141] sthāne gotrasya nāśe ca prārthanāhetvabhāvayoḥ|

pratyarthikopalambhe ca vikalpo grāhako'paraḥ||4-16||

ete nava vikalpāḥ pṛthagjanānāṁ prathamasyaiva bhāvānna teṣāṁ dharmāḥ| tairapraheyatvāt| teṣāṁ pratipakṣaḥ ṣaṣṭhī yathā sūtram| yathā sārathiraśvānāṁ sanmārgeṇa yathoddeśaṁ netā tathā ṣaṣṭhī pañcānāmiti pratipakṣaḥ| ṣaṣṭhyabhāvānniyanturabhāvādyathoddeśāniryāṇavikalpaḥ|

sarvākārajñatāmārgo bodhisattvānāṁ mārgaḥ| hīnabodhimārgasteṣāmamārgaḥ| tayoravadhāraṇaṁ ṣaṣṭhyaiveti saiva pratipakṣaḥ| tadabhāve mārgāmārgāvadhāraṇavikalpaḥ|

naiṣā kasyaciddharmasyotpādikā nirodhikā vā dharmatāṁ pramāṇīkṛtyeti pratipakṣaḥ| utpādikā buddhadharmāṇāṁ nirodhikā tadāvaraṇānāmityutpādanirodhavikalpaḥ|

sarvadharmā na saṁyuktā na visaṁyukta iti pratipakṣaḥ| saṁyuktā visaṁyuktā veti saṁyogaviyogavikalpaḥ|

rupādau yāvatsarvākārajñatāyāṁ na sthāsyatīti yogaḥ karaṇīyaḥ| sarvadharmāṇāṁ kvacidapyasthitatvāditi pratipakṣaḥ| rūpe yāvatsarvākārajñatāyāṁ sthāsyatīti sthānavikalpaḥ||

yathā hi phalakāmo bījamavaropya samyak savardhya yāvatphalāni paripācya bhakṣayati| evaṁ mahābodhikāmaḥ pāramitāsu śikṣitvā tābhiḥ sattvānanugṛhya saṁsārānmocayatīti pratipakṣaḥ| bodhau cittamutpādya sattvānupekṣata iti gotravipraṇāśavikalpaḥ||

prārthito'rthaḥ prārthanā| sarvadharmavaśavartitāmanuprāptukāmena ṣaṣṭhyāṁ śikṣitavyamiti pratipakṣaḥ| tacca śikṣamāṇe sā na syāditi prārthanābhāvavikalpaḥ||

ṣaṣṭhī hetuḥ sarvadharmāṇāṁ samudra iva sarvaratnānāṁ tayā paribhāvitā hi śukladharmā buddhadharmā bhavantīti pratipakṣaḥ| ṣaṣṭhyabhāve heturna syāditi hetvabhāvavikalpaḥ||

prajñāpāramitāyāṁ carantaṁ traiyadhvikā buddhāḥ samanvāharanti| na ca rūpādito yāvanna sarvākārajñatātaḥ| api tu yatra na rūpādi yāvadyatra na sarvākārajñatā tathā samanvāharantīti pratipakṣaḥ| rūpādito yāvatsarvākārajñatātaḥ samanvāharantīti pratyarthikadharmopalambhavikalpaḥ||

etepi na va prabhedāḥ mahatyorbhagavatyoruktāḥ| asyāṁ tu sāmānyenaiva prajñaptisaṁgrāhakavikalpaṁ sapratipakṣamāha| nāpītyādinā api tu khalvityataḥ prāk| kaściddharma iti ātmaprajñaptiviṣayaḥ skandhādiḥ| na saṁsīdatīti svayamasattvāt| ata evāha| tatkasyetyādi| kaściddharma iti skandhādi cittaṁ vā| sopītyādi| yena dharmeṇeti cittena yo dharma iti bodhisattvaḥ| evametadityādirabhyupagamaḥ| iyatā pratipakṣa uktaḥ|

mā bhūd dravyasatsattvaḥ| ahaṁkāraviṣayaḥ skandhādiśvattaṁ vā bodhisattva iti prajñaptisaṁgrāhakavikalpaścaturthaḥ||

evaṁ bhagavatā caturvidhāvikalpapratipakṣabhūtā bhagavatī vistareṇa deśitā| bodhisattvastu tasyāṁ caran yathā jñeyastadāha| api tu khalvityādi| bhāṣyamāṇe granthataḥ| deśyamāne arthataḥ| nirdeśyamāne nirviśeṣaṁ kathanāt| upadiśyamāne rahasyakathanāt| na saṁsīdati na mandībhavati| na viṣīdati khedāt| na viṣādamāpadyate santatakhedāt| nāvalīyate cittanamanāt| na saṁlīyate santataṁ tannamanāt| vipṛṣṭhaṁ vaimukhyāt| bhagnapṛṣṭhaṁ punarasāṁmukhyāt| nottrasyati trāsonmukhatvāt| na saṁtrasyati samyak trāsāt| nainamāpadyate sātatyena| tadā veditavyaṁ caratyasyāṁ prajñāpāramitāyāmiti| asyāmacarataḥ saṁsīdanādīnāmavaśyaṁbhāvāt|

subhūtirāhetyādinā pāramitāntena subhūterabhyupagamaḥ| evamityādinā| asyāṁ carato'nuśaṁsātiśayānāha| anugṛṇhanti viśeṣādhānataḥ| samanvāharanti smaraṇataḥ| tepi tasya buddhā bhagavanto dharma deśayantīti sambandhaḥ| kīdṛśā ityāha| bhikṣusaṁghetyādi| kīdṛśasyetyāha| prajñāpāramitāyāṁ carata ityādi| nāma cetyādi| nāma saṁjñā| gotraṁ gārgyādi| balaṁ kāyabalaṁ buddhibalaṁ ca| varṇaḥ pariśiṣṭā guṇāḥ| rūpaṁ varṇasaṁsthāne| etāni parikīrtayamānāḥ prakarṣeṇa prakarṣarūpam| udānamiti guṇaharṣobhdavāṁ gāthāṁ udānayantyudāharanti| kasya guṇā ityāha tasyetyādi| tadyathāpītyādinā dṛṣṭāntamāha| evamevetyādinā dārṣṭāntikam| kiṁ sarveṣāmityādinā praśnaḥ| uttaraṁ no hīdamityādinā| sarvasaṁgāḥ sarve'bhūtopalambhāḥ| santi bhagavannityādinā punaḥ praśnaḥ| uttaraṁ santītyādinā| ime ta ityādinopasaṁhāraḥ| aparānapyāha yepītyādinā| imepītyādinopasaṁhāraḥ|

punaraparamityādinā avinivartanīyānāṁ vaśitā tasyāḥ prāptiḥ| tāmavakrāntāḥ praviṣṭāḥ| buddhairnāmādiparikīrtanasyānuśaṁsamāha| yeṣāṁ khalvityādinā punaraparamityādi| kathamadhimokṣyantītyāha| evametadityādi| teṣāṁ ceti na kevalamakṣobhyasya keṣāmityāha| ye cetyādi teṣāṁ ceti| akṣobhya-tabdodhisattvānām| evamityādinā śravaṇānuśaṁsamupasaṁhṛtya tathātvapratipattyādīnāmanuśaṁsotkarṣamāha| evamanuśaṁsātiśayeṣūkteṣu prakṛtāyāḥ prajñāpāramitāyā viśeṣanirdeśa āparivartāntābhdaviṣyati| taṁ prastotuṁ subhūtirāha yadā bhagavannityādi| tathatāvinirmukta iti| tathatāmātrasyeva prakhyānāt| parikalpitasya nānāvidhasyāpratibhāsanāt| na kaściddharma upalabhyate| tadā koyamityādi sugamam| tathataiva tāvannopalabhyata iti tasyā agrāhyatvāt| yaḥ sthāsyatīti bodhisattvaḥ|

sajjatīti vihanyata ityarthaḥ| ārabhyeti adhikṛtya| dharmavādīti yuktivādī| dharmasyeti buddhanirvāṇasya| anudharmamanukūlaṁ mārgaḥ| vyākurvan ācakṣāṇaḥ| vyākaromyācakṣe| sarvadharmāṇāṁ viviktaṁ vivekaḥ śūnyatā| tasminvihāraḥ samādhiḥ sarvadharmāṇāṁ anupalambhaḥ| tasminvihāraḥ yaḥ khalu punarityādinā subhūtervihārādvodhisattvavihārasyortṣa darśayati| upapattimāha| tathāgatavihāraṁ hītyādinā| carataḥ samādhiniṣpattaye| viharato niṣpannena samādhinā| śeṣaṁ subodham| durbodhaṁ tu prāgeva vyākhyātam||

sārādiḥ parivartaḥ sāraparivarttaḥ|

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ saptaviṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

avakīrṇakusumaparivarto nāmāṣṭāviṁśatitamaḥ

XXVIII

avakīrṇakusumaparivarto nāmāṣṭāviṁśatitamaḥ|

māyopamasāraparivartābhyāṁ darśanaheyā vikalpā uktāḥ| darśanamārgādeśca prajñāpāramitāvihārasyāvaśyakaṁ bodhiprāpakatvamuktam| tatastasya tathābhāve kāraṇatrayamanena parivartena prathamaṁ vakṣyati paścādvodhilakṣaṇam| ataḥ kāraṇatrayamadhikṛtya śāstram-

[142] bodhau saṁdarśanā'nyeṣāṁ taddhetośca parīndanā|

tatprāptyanantaro hetuḥ puṇyabāhulyalakṣaṇaḥ||5-17||

tasyā bodheryathoktāt prajñāpāramitāvihārādavaśyaṁ prāptiḥ 'tatprāptiḥ'| tasyā 'anantaro' 'vinābhāvī 'hetuḥ' jñāpakastrividha uktaḥ sūtre| 'bodhau sandarśanā' vyākaraṇaṁ yad 'anyeṣāṁ' sa prathamo hetuḥ| bhāvināṁ bodhihetorāryānandāya 'parīndanā' dvītīyo hetuḥ| 'puṇyābāhulyalakṣaṇaḥ' tṛtīyaḥ| ataḥ sūtram|| atha khalvityādi avakīrṇakusumanāmāno vyākartavyāḥ| tato devaiḥ puṣpamānītaṁ vyākartavyairavakīrṇaṁ tato raśmīnāṁ niścārapraveśau| ānandapṛṣṭena bhagavatā teṣāṁ vyākaraṇam| tatteṣāṁ vyākaraṇamanyasminviśiṣṭe lokadhātāvitilakṣyate lokadhātoranirdeśāt| āyuḥsaddharmaśitikālayoścayatatvāt| tadanu tasmāttarhītyādinā upasaṁhāro vihartavyāntaḥ| iti prakṛtena vihāreṇa bodhiprāpteḥ prathamaṁ kāraṇam||

tato ye hītyādinā samyaksambuddhānāmityetadantena prajñāpāramitācāriṇāṁ guṇānāha| tato ye caināmityādinā veditavyāntena yepyenāṁ śrutvā na pratikṣipanti teṣāṁ guṇamāha| atra pratikrośaṇaṁ mānasī nindā| prativahanaṁ manasā tyāgaḥ| pratikopanaṁ tasmai kopaḥ| pratisaṁharaṇaṁ guptau sthāpanam| pratiṣedhanaṁ niḥsāratākhyāpanam| pratikṣepo'sabhdūtabādhakābhidhānam| tadavyavasāyaḥ saptamaḥ| tataḥ kiñcāpītyādinā caritavatetyetadantena hīnayānāpatane kāraṇadvayamāha| praṇidhānādināvisaṁvāditāṁ kṛtajñatāṁ ceti| tadevaṁ ye hi kecidityādinā vistareṇopodghātaṁ kṛtvā tasmāttarhītyādinā parīndanāmāha| parīndanā samarpaṇā saivānubandhinī anuparīndanā| akṣarasannipātāditi| akṣarasannipāto vyañjanakāyaḥ| tamadhikṛtyeti lyap lope pañcamī| kimarthamityāha| udgrahaṇāyetyādi| kathaṁ parīndanetyata āha| yatheyaṁ nāntarddhīyeteti| yatheyamantarhitā na syāttathā tvayā karaṇīyamityarthaḥ| ata ūrdhvaṁ sa cedityādinā āhāriketyetadantena dvitīyamupodghātaṁ kṛtvā tasmāttarhītyādinā dvitīyā parīndanā| atra punareveti paścāt| nāśayeriti hārayeḥ| śīghramananuśa(sa)raṇāt utsṛje| smartumaśakyatvāt vismareḥ| aparāddhaḥ kṛtāparādhaḥ| ārādhanamārāgaṇaṁ ca toṣaṇam| mātā bījadhā[ra]nā(ṇā)t| jananī bījapṛṣṭeḥ| janayitrī utpādanāt| tata urdhvaṁ udgrahītavyeyamityādinā tādṛśī prajñāpāramitā sadevakasya lokasya śāstetyetadantenopoddhātaṁ kṛtvā tasmāttarhītyādinā'nuśā nītyetadantena tṛtīyā parīndanā|

atra suniruktā supaṭhitā dharmakāyateti prajñāpāramitaiva dharmaḥ kāya eṣāṁ tattaditi vakṣyamāṇena kartavyādinā sambadhyate| tatra kartavyamupasthānādi dātavyaṁ puṣpādi samanvāhartavyaṁ deśanādi| kalyāṇata iti puṇyakāmatayā| sparśavihārata iti tenaiva sukhībhāvāt| guṇavattayeti kalyāṇādinā| bhāṣeye(yami)ti vadeyam| kalpaṁ vā yāvattato vā upari yadi vistara iṣṭaḥ syāt| kintarhi saṁkṣepeṇānanda bhāṣaye(bhāṣe)| yādṛśa ityādi| tato yopi kaścidityādinā samyaksambodhirityetadantenopodghātaṁ kṛtvā caturthī parindanāmāha| tamāttarhītyādinā nāntardhīyetyetadantena| caturthakamiti vaktavye dvitīyakamityuktam| u(anu)ktānāmuktasāmānyenaikīkaraṇāt| paridadāmi parindāmi samarpayāmītyeko'rthaḥ| evaṁ caturākārā parindanā dvitīyaṁ kāraṇam||

tata eṣā hyānandetyādinopādghātaṁ kṛtvā sa cet tvamityādi naitatsthānaṁ vidyata iti yāvat| atra adhvaparyantaḥ kṣaṇaḥ| viṁśaṁ kṣaṇaśataṁ tatkṣaṇaḥ| tatkṣaṇāḥ ṣaṣṭirlavaḥ| lavāstriṁśanmuhūrtaḥ| nālikā ghaṭikā| iti puṇyabahutvaṁ tṛtīyaṁ kāraṇam||

tato'tha khalu bhagavānityādinā akṣobhyasya bhagavataḥ sabuddhakṣetrasya sapariṣadaḥ sandarśanamantardhāyanaṁ ca dṛṣṭāntaḥ| atra sāgaropamatvamativistīrṇatvāt| gambhīratvaṁ dhyānasampadā| akṣobhyatvaṁ prajñāsampadā| dārṣṭāntike yojayitumāha| evamānanda sarvadharmā ityādi| sarvadharmā hītyādinā yuktimāha| na kāryasamarthā iti pratijñāntaram| nirīhakā hītyādinā yuktimāha| evaṁ caranta ityādinā'nuśaṁsāmāha| mahābodhiśabdāt prāk| asaṅgatāmiti nirupala[mbha]tām| apratihatajñānatāṁ vā| pramāṇaṁ vaipulyaniyamaḥ| kṣayaḥ kālaniyamaḥ| paryantaḥ saṁkhyāniyamaḥ| pramāṇabaddheti pramāṇaparicchinnā| aprameyatvādityanupalambhāt| kṣayo'pacayaḥ| parikṣayo'bhāvaḥ| ākāśākṣayatvāditi ākāśavadakṣayatvāt| kuta ityāha sarvadharmānutpādata iti| anutpannā sarvadharmāḥ| atasteṣāmanupalambhalakṣaṇā prajñāpāramitāpyākāśavadakṣayeti| abhinirhartavyeti pratyakṣīkartavyā| rūpādīnāmakṣayatveneti teṣāmanutpādataḥ| evamavidyādīnām| iyaṁ seti yā skandhādīnāmavidyādīnāṁ cākṣayatvena| antadvayamutpattivināśau madhyamutpannasya sthitiḥ| āveṇiko'nyairasādhāraṇaḥ| na ca kiñciddharmamiti skandhaiḥ saṁgṛhītam| kutaḥ ? pratītyotpādadarśanāt| nityamityanādinidhanam| dhruvamiti sthiram| śāśvatamityanidhanam| kārakaṁ vedakaṁ veti| īhaturgṛhītuścābhāvāt| ita uttaro granthaḥ subodhaḥ samyaksambodhariti yāvat| iyatā kṣayānutpādajñānalakṣaṇā bodhirucyate| atra śāstram-

[143] kṣayānutpādayorjñāne malānāṁ bodhirucyate|

kṣayābhāvādanutpādātte hi jñeye yathākramam||5-18||

malāḥ kleśavikalpāḥ| teṣāṁ 'kṣayānutpādayoḥ' ye 'jñāne' sā bodhiḥ| 'te' ca jñāne teṣāṁ 'kṣayābhāvādanutpādācca yathākramaṁ' veditavye| kṣayasyātyantamasattayā jñānaṁ kṣayajñānam| anutpādasyo(syānu)tpattikatvena jñānamanutpādajñānamiti bhāvaḥ| atha bodherlakṣaṇāntarasambhavepi kimarthamidaṁ lakṣaṇamuktam ? darśanamārgeṇa kṣīṇānāṁ vikalpānāmakṣayato'nutpādataśca vyavalokanārtham| tadevāha-

[144] prakṛtāvaniruddhāyāṁ darśanākhyena vartmanā|

vikalpajātaṁ kiṁ kṣīṇaṁ kiṁ vā'nutpattimāgatam||5-19||

vikalpānāṁ prakṛtistathatā| na kadācittasyāḥ kṣaya utpādo vā| jātireva 'jātaṁ' prakāraḥ| tato na kaścidvikalpaprakāro darśanamārgeṇa kṣīṇa utpādaṁ vā tyājita iti||

anye tvāhuḥ-

"kṣayajñānaṁ tu satyeṣu parijñātādiniścayaḥ|

na punarjñeyamityādiranutpādagatirmatā||" iti||

te hi śasyante- santi skandhāḥ santi catvāri satyāni| tatra saṁkṣepataḥ kleśaduḥkhayoḥ kṣayaḥ punaranutpādaśca prāpyate| tatoḥ prāptayorye jñāne te kṣayānutpādajñāne| prādhānyena tathāgatānāṁ tu jñeyāvaraṇamapi kṣīyate teṣāmakliṣṭasyāpyajñānasya kṣayāditi| tannirāsāya śāstram-

[145] sattā ca nāma dharmāṇāṁ jñeye cāvaraṇakṣayaḥ|

kathyate yatparaiḥ śāsturatra vismīyate mayā||5-20||

[146] nāpaneyamataḥ kiñcit prakṣeptavyaṁ na kiñcana|

draṣṭavyaṁ bhūtato bhūtaṁ bhūtadarśī vimucyate||5-21||

'nāma' śabdo'marṣe| 'atra vismīyate mayā' iti vipakṣapratipakṣayorayogāditi bhāvaḥ| 'ataḥ' kāraṇāt 'nāpaneyaṁ kiñcit' pudgalasya dharmāṇāṁ ca svayamabhāvāt| 'prakṣeptavyaṁ na kiñcanaṁ' pudgaladharmanairātmyayoranādinidhanatvāt| kiṁ tarhi ? tadubhayaṁ 'bhūtaṁ' bhūtatvena 'draṣṭavyam'| yato bhūtaṁ pudgalanairātmyaṁ dṛṣṭvā kleśāvaraṇādvimucyate| bhūtaṁ dharmanairātmyaṁ dṛṣṭvā jñeyāvaraṇād 'vimucyate'| tasmādabhūtānāṁ pudgaladharmāṇāṁ dṛṣṭirvipakṣaḥ| teṣāṁ nairātmyadarśanaṁ pratipakṣaḥ| ubhayostu nairātmyayorbhūtatvaṁ mahārathaiḥ kṣuṇṇam| tata iha nocyate||

tasmāttarhītyādi| kṣayānutpādalakṣaṇā bodhisatasyā avaśyalabhyatā kāraṇatrayaṁ ca prasaṅgādāgatam| prākṛtaṁ tu māyopamasāraparivarte nirdiṣṭaṁ darśanaheyānāṁ vikalpānāṁ prahāṇam| ato yasmāddarśanamārgeṇa darśanaheyānāṁ vikalpānāṁ prahāṇaṁ tasmāddhetoḥ| tarhīti darśanakāle prajñāpāramitāyāṁ darśanamārgātmikāyāṁ caritavyam||

tatkasya hetoriti| hetumukhena darśanamārgasya lakṣaṇapraśnaḥ| prajñāpāramitāyāmiti| atratye darśanamārge dhyānapāramitetyatra cārtho gamyate| tenānuktasamuccayaḥ| prajñāpāramitā ceti| kuta ityāha| prajñāpāramitāyāṁ hītyādi| bhāvanāparipūriṁ ṣaṭpāramitā gacchantīti sambandhaḥ| sarvā iti pratyekaṁ samagrāḥ satyaḥ| ekaikayā ṣaṇṇāmapi saṁgrahāditi bhāvaḥ| ataśca ṣaḍeva pāramitāṣaṭkā darśanamārgaḥ| saṁkṣiptā ceyaṁ bhagavatī| ato lakṣaṇamātramasyāmuktam| yathā tvekaikayā sarvasaṁgrahastadvistareṇa mahatyorbhagavatyoruktam| atra śāstram-

[147] ekaikasyaiva dānādau teṣāṁ yaḥ saṁgraho mithaḥ|

sa ekakṣaṇikaḥ kṣāntisaṁgṛhīto'tra dṛkpatha||5-22||

ekaikameva ekaikaśaḥ svārtha śas| tasya bhāva ekaikasya| avyayatvāddhi lopaḥ| tena 'ekaikasyaiva dānādau' iti dānādiṣu| 'teṣāṁ' dānādīnāṁ 'mithaḥ' anyonyaṁ 'yaḥ saṅgrahaḥ'| so'smin mūrdhābhisamaye darśanamārgaḥ| sa ca 'ekakṣaṇīkaḥ' na tu ṣoḍaśakṣaṇāḥ(ṇaḥ)| sa ca kṣāntyā 'saṁgṛhītaḥ' na punaraṣṭābhiḥ kṣāntibhiraṣṭābhirjñānaiḥ| iti mūrdhābhisamaye darśanamārgaḥ||

tato bhāvanāmārgaḥ| tamāha| sarvāṇi cetyādinā| upāyau ca kauśalyaṁ ceti upatyakauśalyāni| tatra niśrayatvādupāyau siṁhavijṛmbhitāvaskandhakau samādhī| kauśalyaṁ pratītyasamutpādasyānulomaṁ ca vyavalokanam- "avidyāpratyayāḥ saṁskārāḥ saṁskārapratyayaṁ vijñānaṁ yāvajjātipratyayā jarāmaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsāḥ sambhavantītyanulomam| avidyānirodhātsaṁskāranirodhaḥ| saṁskāranirodhādvijñānanirodho yāvajjātinirodhājjarāmaraṇaśokaparidevaduḥkhadaurmanasyopāyāsā nirudhyante" iti pratilomam|

tatra siṁhavijṛmbhitaḥ samādhiḥ| tadyathā-"prathamaṁ dhyānaṁ samāpadyate| dvitīyaṁ tṛtīyaṁ caturtham| ākāśānantyāyatanaṁ vijñānānantyāyatanaṁ ākiñcanyāyatanaṁ naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanaṁ nirodhasamāpattiṁ ca samāpadyate| nirodhasamāpattervyutthito naivasaṁjñānasaṁjñāyatanaṁ samāpadyate| tata ākiñcanyāyatanaṁ vijñānānantyāyatanaṁ ākāśānantyāyatanaṁ caturthaṁ dhyānaṁ tṛtīyaṁ dvitīyaṁ prathamaṁ dhyānaṁ samāpadyata" iti|

avaskandakasamādhiḥ| tadyathā-"prathamaṁ dhyānaṁ samāpadyate dvitīyaṁ tṛtīyaṁ caturtham| ākāśānantyāyatanaṁ vijñānānantyāyatanaṁ ākiñcanyāyatanaṁ naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanaṁ nirodhasamāpattiṁ ca| tato vyutthāya prathamaṁ dhyānam| tato nirodham| tato dvitiyaṁ dhyānam| tato nirodham| tatastṛtīyaṁ dhyānam| tato nirodham| tataścaturtha dhyānam| tato nirodham| tata ākāśānantyāyatanam| tato nirodham| tato vijñānānantyāyatanam| tato nirodham| tata ākiñcanyāyatanam| tato nirodham| naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanam| tato nirodham| tato'samāhitacitte patati| tato nirodhaṁ samāpadyate| tato'samāhite citte tiṣṭhati| tato naivasaṁjñānāsaṁjñāyatanam| tato'samāhite| tata ākiñcanyāyatanam| tato'samāhite| tato vijñānānantyāyatanam| tato'samāhite| tata ākāśānantyāyatanam| tato'samāhite| tataścaturthaṁ dhyānam| tato'samāhite| tatastṛtīyam| tato'samāhite| tato dvitīyam| tato'samāhite| tataḥ prathamam| tato'samāhite citte tiṣṭhati" iti|

tatra prathamāyāṁ gatau nava sthānāni| dvitīyāyāṁ saptadaśa| āgamane'ṣṭādaśa| atra śāstram-

[148] samādhiṁ [sa] samāpadyaḥ tataḥ siṁhavijṛmbhitam|

anulomaṁ vilomaṁ ca pratītyotpādamīkṣate||5-23||

[149] kāmāptamavadhīkṛtya vijñānamasamāhitam|

sanirodhāḥ samāpattīrgatvā''gamya na va dvidhā||5-24||

[150] ekadvitricatuṣpañcapaṭsaptāṣṭavyatikramāt|

avaskandasamāpattirānirodhamatulyagā||5-25||

siṁhavijṛmbhito yathā sūtrameva| avaskandastu gahanam| tena tasya lakṣaṇamāha| 'avaskandasamāpattiḥ' bhavati| kathamityāha| 'nava samāpattīrdvidhā gatvā' paścād 'āgamya'| ādau kathaṁ gatvetyata āha 'ānirodham' iti| nirodhasamāpattimante kṛtvā| itarā aṣṭau krameṇa prāgityarthaḥ| punaḥ kathaṁ gatvetyata āha 'ekadvitricatuṣpañcaṣaṭsaptāṣṭavyatikramāt'| 'sanirodhāḥ' kṛtvā| kāḥ ? itarā aṣṭau 'samāpattīḥ'| kāmāvacaraṁ ca 'asamāhitaṁ' cittaṁ 'avadhīkṛtya'| ante gantavyaṁ kṛtvetyarthaḥ| paścāt kathamāgatyetyata āha 'atulyagā' iti| atulyagā satī| asamāhitādasamāhitaḥ| samāhitācca samāhitamagacchantītyarthaḥ| ihāpi 'kāmāptamavadhīkṛtya vijñānamasamāhitaṁ' iti sambadhyate| teneyasamāhitāccittātprabhṛtyāgacchati| antepyasamāhita eva citte gatvā tiṣṭhati| iti mūrdhābhisamaye bhāvanāmārgaḥ||

sarvāṇi copāyakauśalyāni paripūriṁ gacchantītyuktam| kathaṁ ca teṣāṁ bhāvanāparipūribhavet| yadi bhāvanāheyāścatvāro vikalpanavakāḥ kṣīyeran| teṣāṁ ca pratipakṣā eva mahatyorbhagavatyoḥ paṭhyante| te tu sāmarthyādgamyante| vayamapi tameva pāṭhamabhisaṁkṣipya tān vakṣyāmaḥ| tatrādyaṁ vikalpanavakamadhikṛtya śāstram-

[151] saṁkṣepe vistare buddhaiḥ sānāthyenāparigrahe|

traikālike guṇābhāve śreyasastrividhe pathi||5-26||

[152] eko grāhyavikalpo'yaṁ prayogākāragocaraḥ|

'ekaḥ' iti prathamaḥ| 'prayogākāragocaraḥ' iti prajñāpāramitāprayogaviśeṣaḥ viṣayaḥ| 'vistare' 'saṁkṣepe' ceti paṭhitavyam| vṛttānurodhāt tvanyathā paṭhitam| vistare sammoho vistaravikalpaḥ| tasya pratipakṣaḥ| bahuṣu sthāneṣu bodhisattvena śikṣitavyaṁ dānādiṣu yāvadvaleṣu vaiśāradyeṣviti||

saṁkṣepe sammohaḥ saṁkṣepavikalpaḥ| tasya pratipakṣaḥ na ca kvacan śikṣitavyamiti| bahunāmapi teṣāṁ na ca kvacaneti śūnyataikarasatvāt| sambuddhaiḥ'sānāthyena' yaḥ parigrahaḥ| tadabhāve vikalpaḥ kalpanā| tasya pratipakṣaḥ| yaḥ prajñāpāramitāyāṁ śikṣitvā dānapāramitāṁ yāvatsarvākārajñatāmanuprāpsyati| tenaivaṁ jñātavyaṁ-daśadiksarvabuddhaiḥ sānāthyenāhaṁ parigṛhītaḥ svasyāṁ mātari teṣāṁ kṛtajñatayeti||

'guṇābhāvo' 'nuśaṁsābhāvaḥ| prayogadarśanabhāvānākālabhāvitatvāt 'traikālikaḥ'| tasmiṁstrayo vikalpāstrisraḥ kalpanāḥ| teṣāṁ pratipakṣāḥ| anuśaṁsān vistareṇoktvā yathāha-'itīme'nuśaṁsāḥ prajñāpāramitāyāṁ carataḥ prajñāpāramitāmabhinirharataḥ prajñāpāramitāṁ bhāvayataḥ|" iti yathākramaṁ prayogadarśanabhāvanāmārgakālikaguṇābhāve trayo vikalpāḥ|

'śreyasaḥ pathi' iti nirvāṇamārge| prayogādibhedāt trividhā sammohāstrayo vikalpāḥ| teṣāṁ pratipakṣā yathākramaṁ-"rūpavedanādīnāṁ śāntavaśikatucchāsārakatayā tasyāṁ caritavyam| ākāśaśūnyatābhinirhāratayā'bhinirhartavyā| ākāśaśūnyatā bhāvanayeyaṁ bhāvayitavyā" iti| iti trayaḥ prayogādibodhimārgasaṁmohavikalpāḥ||

ityukto navavidhaḥ prathamo grāhyavikalpaḥ||

dvitīyaṁ vikalpanavakamadhikṛtya śāstram-

dvitīyaścittacaittānāṁ pravṛttiviṣayo mataḥ||5-27||

[153] anutpādastu cittasya bodhimaṇḍāmanaskriyā|

hīnayānamanaskārau sambodheramanaskṛtiḥ||5-28||

[154] bhāvane'bhāvane caiva tadviparyaya eva ca|

ayathārthaśca vijñeyo vikalpo bhāvanāpathe||5-29||

dvitīyo grāhyavikalpaścittacaittānāṁ yā pravṛttistadviṣayaḥ| kiyacciraṁ carannasyāṁ cīrṇo bhavatīti praśnaḥ| uttaram| prathamacittotpādamupādāyeti cittotpādavikalpaḥ||

yāvabdodhimaṇḍala manasikaroti| kathamiyaṁ caritavyā'bhinirhartavyā bhāvayitavyeti| ābodhimaṇḍā manasikāravikalpaḥ||

hīnayānamanasikārāṇāṁ cāvakāśaṁ na dadātīti hīnayānayormanasikāravikalpau||

sarvākārajñatā mānasikārāvipraṇāśa eva cāsyāṁ caryā| tathā caritavyaṁ yathā cittacaitasikā na pravartanta iti saṁbodhyamanasikāravikalpaḥ||

kiṁ bhāvayan sarvākārajñatāmanuprāpsyati neti bhāvanāvikalpaḥ||

abhāvayaṁstāmanuprāpsyati neti [a]bhāvanāvikalpaḥ||

neti bhāvayannābhāvayannanuprāpsyati| neti naiva bhāvanānābhāvanāvikalpaḥ||

tatkathaṁ tāmanuprāpsyati yathā tathatā bhūtakoṭīrdharmadhāturityayathātvavikalpaḥ||

iti dvitīyo grāhyavikalpaḥ||

tṛtīyaṁ vikalpanavakamadhikṛtya śāstram-

[155] grāhakaḥ prathamo jñeyaḥ sattvaprajñaptigocaraḥ|

dharmaprajñaptyaśūnyatve śaktipravicayātmakaḥ||5-30||

[156] kṛtena vastuno yānatritaye ca sa kīrtitaḥ|

dakṣiṇāyā aśuddhau ca caryāyāśca vikopane||5-31||

aprajñapanīyāḥ sattvāḥ anupalambhāditi sattvaprajñaptivikalpaḥ||

aprajñapanīyāḥ sarvadharmā iti dharmaprajñaptivikalpaḥ||

alakṣaṇaśūnyān sarvadharmān paśyatītyaśūnyatvavikalpaḥ||

dharmāśca dharmānupalambhaśca yaścābhyāṁ carati sopi nopalabhyata iti śaktivikalpaḥ||

dharmāṇāṁ pravicayaḥ kartavyaḥ| sa cānupalambhayogeneti pravicayātmako vikalpaḥ||

na ca vastunaḥ kṛte so'syāṁ carati| yato'kṛtāvikṛtānabhisaṁskṛtā sarvadharmā iti vastūddeśavikalpaḥ||

yadyapyakṛtāvikṛtānabhisaṁskṛtāḥ sarvadharmāstathāpi yathā kaścittathāgatanirmito'bhisaṁbudhya dharmacakraṁ pravartya tribhiryānaiḥ sattvān parimocayati lokavyavahāreṇa na paramārthena tathaiva ca tathāgatopīti yānatrayavikalpaḥ||

yadyapi tathāgato nirmitānna viśiṣyate tathāpi dakṣiṇā'pariśuddhiḥ| yathā hi tathāgate pratiṣṭhāpitā dakṣiṇā ānirupadhiśeṣānnirvāṇānna kṣīyate tathāḥ nirmitepi| tathā tathāgatāyākāśe puṣpāṇi kṣipatastathā namo buddhāyeti bruvato manasi kurvato vā saṁjñāṁ ca pramāṇīkṛtya yā hi dharmatā tathāgatasya saiva vinirmitasyāpīti dakṣiṇā'pariśuddhivikalpaḥ||

caryā pāramitādiḥ| tasyā vikopanaṁ bhedanam| kutaḥ ? dharmatātaḥ| dānapāramitāyā yāvat prajñāpāramitāyā vā| evaṁ yāvatsarvadharmāṇāṁ dharmateti| kathaṁ tarhi bhagavatā dharmā vikopitāḥ ? nāmanirmitā hi te dharmā nirdiṣṭā dharmāṇāṁ sūcanāya| kathaṁ paro'vatarediti| na tu dharmāṇāṁ dharmatā vikopiteti caryāvikopanavikalpaḥ||

caturthaṁ vikalpanavakamadhikṛtya śāstram

[157] sattvaprajñaptitaddhetuviṣayo navadhā'paraḥ|

bhāvanāmārgasambaddho vipakṣastadvighātataḥ||5-32||

[158] sarvajñatānāṁ tisṛṇāṁ yathāsvaṁ trividhā'bṛttau|

śāntimārge tathatādisamprayogaviyogayoḥ||5-33||

[159] asamatve ca duḥkhādau kleśānāṁ prakṛtāvapi|

dvayābhāve ca sammohe vikalpaḥ paścimo mataḥ||5-34||

yairākārairliṅgairnimittairdharmāḥ sūcyante tāni tathāgatenānubuddhāni| tenocyate tathāgatasya sarvākārajñateti sarvākārajñatāsammohavikalpaḥ||

yau ca śrāvakapratyekabuddhamārgau ye ca bodhimārgāste sarve bodhisattvena paripūrayitavyāḥ| taiśca mārgakaraṇīyaṁ kartavyam| na ca bhūtakoṭiḥ sākṣātkartavyā'paripūrya praṇidhānamaparimucya sattvānapariśodhya buddhakṣetraṁ tenocyate bodhisattvasya mārgajñateti mārgajñatāsammohavikalpaḥ||

etāvadeva sarvaṁ yadādhyātmikabāhyā dharmāḥ| te ca śrāvakapratyekabuddhānāṁ sarvajñateti sarvajñatāsammohavikalpaḥ||

sarvadharmāṇāṁ pāraṁ nirvāṇaṁ gatā sarvārthā vā gatā'nayeti prajñāpāramitā| sarvadharmāṇāṁ vā pāraṁ paramo'rtho'bhinnaṁ tattvaṁ so'syāṁ tathāgatairduṣṭaḥ| api cāsyāṁ tathatā bhūtakoṭirdharmadhāturantargatastenocyate prajñāpāramiteti śāntimārgasammohavikalpaḥ||

neyaṁ tathatādibhiḥ saṁyuktā na visaṁyuktā| tathāhīyamarūpā'nidarśanā'pratighā, ekalakṣaṇā yadutālakṣaṇātvāditi tathatādisaṁyogaviyogavikalpaḥ||

neyaṁ kaiścidācchettuṁ(?) śakyate| tasmādasādhāraṇīkṛtya samatvasammohavikalpaḥ||

asyāṁ caratā duḥkhasamudayanirodhamārgādyartheṣu caritavyamiti duḥkhādisammohavikalpaḥ||

rāgādayo nārtho nānartha iti prakṛtisammohavikalpaḥ||

yathā na dvayo nādvayo dharma upalabhyate tathā nadvayaṁ nādvayaṁ dharmamanuprāpnotīti dvayābhāvasammohavikalpaḥ||

ityuktāḥ ṣaṭtriṁśabhdāvanāheyāḥ vikalpāḥ||

evaṁ tāvabhdavatu doṣāṇāṁ kṣayo guṇānāṁ punaḥ kathamudaya ityata āha-

[160] āsāṁ kṣaye satītīnāṁ cirāyocchvasitā iva|

sarvākārajagatsaukhyasādhanā guṇasampadaḥ||5-35||

[161] sarvāḥ sarvābhisāreṇa nikāmaphalaśālinam|

bhajante taṁ mahāsattvaṁ mahodadhimivāpagāḥ||5-36||

prakṛtisiddhā guṇāḥ kevalamākrāntā [a]guṇairāśān cireṇa| doṣakṣayāt praśatā (? prakaṭā ?) i(e)va taṁ bodhisattvaṁ bhajante sarvadoṣaprahāṇaśālinam| 'abhisāraḥ' saṁdohaḥ| śeṣaṁ gatārtham||

tasyetyādi vivarjayiṣyatīni yāvat| iti bhāvanāmārgasyānuśaṁsaḥ||

ānantaryasamādhirvaktavyaḥ| tamadhikṛtya śāstram-

[162] trisāhasrajanaṁ śiṣyakhaḍgādhigasampadi|

bodhisattvasya ca nyāme pratiṣṭhāpya śubhopamāḥ||5-37||

[163] kṛtvā puṇyabahutvena buddhatvāpteranantaraḥ|

ānantaryasamādhiḥ sa sarvākārajñatā ca tat||5-38||

antarayituṁ śakto'ntaryaḥ| na tathā anantaryaḥ svārtha'ṇ| ānantaryaḥ samādhiḥ sa uktaḥ sūtre| kathamānantaryaḥ ? yathā 'buddhatvāpteranantaraḥ'| avyavahitau hetuḥ kathamuktaḥ ? 'puṇyabahutvena'| tadapi kathamuktam ? śubhaṁ puṇyaṁ tadevopamā| tāṁ kṛtvā| kathaṁ tacchubham ? trisāhasrajanaṁ trisāhasralokadhātavīryā(yā)n sattvān 'pratiṣṭhāpya'| kva ? 'śiṣyakhaḍgādhigamasampadi bodhisattvaniyāme ca| ' śiṣyāḥ śrāvakāḥ khaḍgāḥ pratyekabuddhāsteṣām| arthādgamyate bodhisattvasya ca prāṅniyāmāvakrānteradhigamasampattau bodhisattvaniyāme ca| kva punarevamuktaṁ puṇyabahutvam ? mahatyorbhagavatyo| asyāṁ kathamuktam ? aupalambhikabodhisattvoyāṁ (ttvasya) gaṁgānadīvālukopamakalpakṛtāddānamayātpuṇyādenaṁ samādhimantaśo'cchaṭāsaṁghātamātramapi samāpadyamānasya bahutarapuṇyatvena| etatkārikāyāṁ kathamuktam ? vināpi tena cārthagateścakārasyānuktasamuccayārthatvāt| 'sarvākārajñatā ca tat' iti| tacca buddhatvaṁ sarvākārajñatālakṣaṇam||

[164] ālambanamabhāvosyāḥ (sya) smṛtiścādhipatirmataḥ|

ākāraḥ śāntatā cā [tra]

ānantaryasamādheḥ 'ālambanamabhāvaḥ' sarvadharmāṇāṁ smṛtiradhipatipratyayaḥ| 'ākāraḥ śāntatā' sarvadharmākārāstagamaḥ| 'atra' sarvākārajñatāyām-

jalpājalpipravādinām||5-39||

vādināṁ jalpaiśca jalpaiśca prahṛtya yuddhaṁ vṛttaṁ 'jalpājalpi'| yathā daṇḍādaṇḍi| ataḥ sūtram| sarvopāyakauśalyāni parigrahītukāmenetyādi| upeyata ityupāyaḥ sarvākārajñatā| tasmiṁ kauśalyāni vipratipattīnāmapohanāni| tāni labdhukāmena prajñāpāramitāyāmiti| ānantaryasamādhilakṣaṇāyām| caritavyaṁ prayogato nirhārataśca| nirhṛtya bhāvayitavyā| bhāvitāyāṁ tasyāmanantarameva sarvākārajñatālābhe sarvavipratipattīnāṁ kṣayāditi bhāvaḥ| abhinirharatīti yathālambanaṁ yathādhipati yathākāraṁ ca saṁmukhīkaroti| abhinirhartavyā iti svarasavāhinaḥ kartavyāḥ| atyayeneti| atyayo'vadhiḥ| abhavyaścetyādinā tathāgatasamanvāhṛtasyānuśaṁsamāha nantvānantaryasamādhisamāpannasya| na hi tasya bhūyo durgatiḥ sugatirvā| anantarameva bodhiprāptaiḥ| śeṣaṁ sugamamāparivartasamāpteḥ|

vipratipattīradhikṛtya śāstram-

[165] ālambanopapattau ca tatsvabhāvāvadhāraṇe|

sarvākārajñatājñāne paramārthe sasaṁvṛtau||5-40||

[166] prayoge triṣu ratneṣu sopāye samaye muneḥ|

viparyāse samārge ca pratipakṣavipakṣayoḥ||5-41||

[167] lakṣaṇe bhāvanāyāṁ ca matā vipratipattayaḥ|

sarvākārajñatādhārāḥ ṣoḍhā daśa ca vādinām||5-42||

'ṣoḍhā daśa' ceti ṣaṭdaśa ca ṣoḍaśetyarthaḥ| kutaḥ ṣoḍaśa ? yatastāḥ ṣoḍaśasvartheṣu ālambanopapattyādiṣu| kathaṁ tarhi 'sarvākārajñatādhārāḥ' ālambanādistāsāṁ viṣayaḥ ? viṣayasambandhāttu sarvākārajñatāyāṁ viṣayatvopacāraḥ| tadyathā rājaputre'parāddho rājanyaparāddho bhavati| vipratipattayopi prāyeṇa pratipakṣapāṭhādunnetavyāḥ|

tatrādyā vipratipattiḥ| yadi sarvākārajñatāyā abhāva ālambanaṁ sa tarhi katamaḥ ? yadi dharmāṇāṁ parikalpitaḥ svabhāvastadevaṁ bhrāntiḥ syādvālavijñānavat| atha paratantraḥ sa kathamabhāvaḥ ? atra parihāraḥ| yasya svabhāvo nāsti so'bhāvaḥ| nāsti sāṁyogikaḥ svabhāvo dharmāṇāṁ svayamabhāvāt| api ca tathatā svabhāvo dharmāṇāṁ sā cābhāva ityālambanopapattau vipratipattiḥ||

yadyabhāvāḥ sarvadharmāḥ kenopāyakauśalyenādikarmiko dānādiṣu carati ? deyadāyakadānādīnāmabhāvasvabhāvāvadhāraṇameva tasyopāyakauśalyamiti tatsvabhāvāvadhāraṇe vipratipattiḥ||

dṛṣṭasatyasya tarhi kimupāyakauśalyam ? sa āryeṇa cakṣuṣā dharmān vyavalokayan bhāvamapi paratantraṁ svabhāvaṁ nopalabhate| saṁyogikena svabhāvena parikalpitena vā tasyāpyabhāvāt| kiṁ punarabhāvaṁ parikalpitaṁ svabhāvaṁ, tasyātyantamasattvāt| sa dānādau caran deyadāyakadānādīn pratyekamabhāva iti saṁjānīte| bhāvābhāvānupalambhe kathamabhāvaṁ saṁjānīte ? saṁvṛtyā na tu paramārthena| iha dānādayaḥ sarve mārgaprakārāḥ sarvākārāḥ| teṣu jñātā(to) bhāvābhāvānupalambhaḥ| tato jñānaṁ koṭiṣvabhāvasaṁjñeti sarvākārajñatājñāne vipratipattiḥ||

yā saṁvṛtiḥ sa eva paramārthaḥ| eta ekaiva tayostathatā| api tu skandheṣu bhāvasaṁjñināṁ tatparihārārthamabhāva iti saṁvṛtyā nirdiśyate'bhāvasaṁjñināṁ bhāva iti| paramārthato na bhāva upalabhyate nāpyabhāva iti satyadvaye vipratipattiḥ||

prayogaścaryā| kathaṁ caryā ? śūnyāḥ sarvadharmā iti| sarvāsu ca śūnyatāsu dānādau ca sarva trakoṭitrayānupalambheneti prayoge vipratipattiḥ||

buddha iti karmaṇi niṣṭhā| tato jñātaḥ sarvo buddhaḥ syāt| atha buddhavāniti buddhaḥ kena kartari ktaḥ ? sarvaśca cetano buddhaḥ syāt| atrottaram| bhūtārtha iti buddhaḥ| bhūtā nya(ya)sya dharmā abhisaṁbuddhā iti vā| bhūto asyārthaḥ pratividdha iti vā| abhisaṁbuddhā yathāvat sarvadharmā asyeti vā| caturṣvapi pakṣeṣu bahuvrīhau kṛte nairuktavidhiḥ kartavyaḥ| bhūtārtha ityartho jñeyaḥ| tatsambandhādvodhaḥ| samāsārthaḥ-bhūtamevārtho yasya bodhasya sa buddhaḥ| anyeṣāmavaśyaṁ kvacidbhrānteḥ| bhūtārthaḥ kathaṁ buddhaḥ ? bhūtasya bubhdāvo arthasya sattvaṁ iti bhāvaḥ| bhūtā asya dharmā abhisambuddhā iti bhūtāḥ| bhūtairarthaiḥ puruṣasya sambandho jñānakṛta eva| iha tu prakarṣagaterabhisambodhaḥ kṛta iti pradarśanārthamabhisambuddhagrahaṇam| asyeti samāsārthaḥ| samāsastu dvayoreva padayoḥ| tatra bhutaśabdasya bubhdāvo dhramasya dvitīyākṣaralopaḥ| bhūto'syārthaḥ pratividdha iti| pratividdhaḥ pratyakṣārthaḥ| tripado bahuvrīhiḥ| ddhaśabdātpūrvasya śabdasya curādeśaḥ| abhisambuddhā yathāvatsarvadharmā asyeti| matibuddhipūjārthebhyaśceti vartamāne ktaḥ| ktasya ca vartamāna iti kartari ṣaṣṭhi| atrādyasya padasya buśabdaḥ| atha dvitīyasya takāraḥ| tṛtīyasya dhaśabda iti buddharatne vipratipattiḥ||

atha dharmaratnaṁ katamat ? bodhiḥ| sarvadharmotkṛṣṭatvāt| tatra yadi dharmatā dharmātpṛthageva gaṇyate, 'dvayamidaṁ dharmadharmatāsaṁgrahāt' iti vacanāt, tadā tāthāgataṁ jñānaṁ bodhiḥ| iṇajādibhya iti budherbhāva iṇa| atha dharmatāpi dharmādharmaprakṛtitvāt| tadāsyaiva dharmaratnaṁ bhūtakoṭitvāt tattvaśikharatvādityarthaḥ| tadā ca karmaṇi budheriṇa| ubhayathāpi buddhistāthāgate jñāne pravartate prakarṣagateḥ| tatra dharmatāpakṣamadhikṛtyāha| "bodhiḥ śūnyatā tathatā bhūtakoṭirdharmatā dharmadhātuḥ" iti| tatra śūnyatā lakṣaṇataḥ| tathatā nirvikāratvāt| bhūtakoṭistattvaśikharatvāt| dharmatā dharmaprakṛtitvāt| dharmadhāturāryadharmāṇāṁ hetutvāt| punarāha| "nāmadheyamātrametat bodhiriti" iti| itiśabdo bhinnakramaḥ| nāmadheyamātrametaditi yo'rthaḥ so'rtho bodhirityarthaḥ| nāmadheyānāmarthaśūnyatā bodhiriti yāvat| punarāha| "abhedārtho bodhyarthaḥ" iti| sarvajñajñānatathatāmātraprakhyānāt| jñānapakṣamadhikṛtyāha| "bodhistathatā'vitathatā'nanyatathatā'nanyathābhāvo bodheḥ" iti| tatra bodhestathateti bodhasya tathatā| tathaiva bodharūpeṇaiva bhāvo nālīkena rūpeṇa| avitathatetyabhrāntatā| ananyatathateti bodhādanyo'līkastasya tathatā bodharūpatā| asatā tena rūpeṇa bodhasyaiva prakhyānāt| tadviraho'nanyatathatā| ananyathībhāva iti| bodhasya prakṛtiḥ svenātmanā prakāśaḥ| tasyānyathībhāvo'līkenātmanā prakāśaḥ| tadviraho'nanyathībhāvaḥ| sarvavibhramaviveko jñānasya bodhirityarthaḥ| punarāha| "nāmanimittamātrametadvodhiriti" iti| itiśabdo bhinnakramaḥ| nāmanimittamātrametaditi yo bodhaḥ sā bodhirityarthaḥ| prayoga eṣa bodherbodhiṁ sūcayati| na tvayaṁ bodhiravikalpatvāttasyāḥ| tatra nāmetyarūpiṇaḥ skandhāḥ| teṣāmalīko'rthasadṛśa ākāro nimittam| punarāha| "buddhānāṁ bodhastasmadvodhiḥ" iti| prakarṣagateriti bhāvaḥ| punarāha "buddhairabhisambuddhā tasmādvodhiḥ" iti| arthaḥ pradhānamasminvacane na śabdaḥ| buddhānāmadhigatastasmādvodhirityarthaḥ| ṣaṣṭhīsamāse kṛte pūrvapadasya bobhāvaḥ| uttarapadasya dhiśabdaḥ śeṣaḥ| umāśabdavanniyoga iti dharmaratne vipratipattiḥ||

saṁhatatvāt saṁghaḥ| abhedyo'cchedya ityarthaḥ| kasmādabhedyaḥ| kena vā| samyaksambodherabhedyaḥ| sadevakena samārakena lokena hīnabodherāhārakairdharmairakuśalaiśceti saṁgharatne vipratipattiḥ||

'sopāye samaye muneḥ iti kārikāpāṭhe upāyakauśalamupāya uktaḥ| viṣayeṇa viṣayiṇo nirdeśāt| abhisamayaḥ samayaḥ ityuktaḥ| ayo bodhaḥ| sa(saṁ)śabdaḥ saṁmukhārthaḥ| mithyājñānamajñānameveti bhāvaḥ| muneriti bhāvapradhānam| buddhatvasyetyarthaḥ| upāyakauśalyaṁ bodherabhisamayaṁ ceti samudāyārthaḥ| "avirahitasarvajñatācitto dānādiṣu carati koṭītrayānupalambhena| na ca dānādīnāṁ vipākamātmani spṛhayati| kintu sarvasattvaparimocanāya samyaksambodhau pariṇāmayati" ityādikamupāyakauśalyaṁ vistareṇetyupāyakauśalye vipratipattiḥ||

astyabhisamayo niḥprapañcetyatra na bhāvo nābhāva ityabhisamaye vipratipattiḥ||

sūtre prapañcaśabdaḥ paṭhyate| śāstre viparyāsaśabdaḥ| ubhayorekārthatvāt| rūpaṁ nityamanityaṁ rūpaṁ sukhaṁ duḥkhaṁ rūpamātmānātmetyādayo viparyāsasyātibahavaḥ| saṁkṣepato yāvānvikalpaḥ sa sarvaḥ prapañcaḥ| aprapañcānna prapañcayatīti pratipakṣaḥ| aprapañco dharmadhāturnirvikalpatvāt| tanna prapañcayatīti na vikalpayatīti viparyāse vipratipattiḥ||

iha bodhisattvena durgatimārgā jñātavyāḥ sahetuphalaistebhyaśca sattvā nivārayitavyāḥ| evaṁ narakinannaragaruḍagandharvādimārgāḥ| evaṁ cāturmahārājikānāṁ trāyastriṁśānāṁ yāvannaivasaṁjñānāsaṁjñāyatanānām| evaṁ śrotaāpannamārgo yāvadarhanmārgaḥ pratyekabuddhamārgo bodhisattvamārgo buddhamārgaśca jñātavyaḥ sahetuḥ saphalaḥ| ye ca yasmin pale vyavasthāpanīyāstāṁsteṣu vyavasthāpayati yāvabudddhatve| svayaṁ tu hīnayānabhūmīḥ sarvā (rva ?) jñānena cātikramya bodhisattvayānamavakrāmatīti mārge vipratipattiḥ||

iha sarva evāryapudgalāḥ kleśopakleśaiḥ kāmarūpārūpyadhātubhirbodhipakṣaiḥ pāramitādibhistatphalaiśca sarvāryadharmerna saṁyuktvā na visaṁyuktvā arūpiṇo'nidarśanā ekalakṣaṇā yadutālakṣaṇāḥ| ya evaṁ na jānanti tān prati saṁvṛsyā nirdiśyate bodhipakṣā dharmā bodherāhārakā bodhyāvaraṇānāmapahārakā iti vipakṣapratipakṣayorvipratipattiḥ||

vistareṇa bhagavatā dharmāṇāṁ lakṣaṇaṁ deśitaṁ sattvānāmavatāraṇāya saṁvṛtyā paramārthatastena lakṣaṇe śikṣitavyaṁ nālakṣaṇe| yataḥ sthita evaiṣa nityaṁ lakṣaṇadhāturiti lakṣaṇe vipratipattiḥ||

yadyalakṣaṇāḥ pāramitādayo dharmāḥ kathamalakṣaṇānāṁ teṣāṁ bhāvanā bhavati ? "nāsti subhūte'bhāvasvabhāveṣu dharmeṣu bhāvasaṁjñinaḥ prajñāpāramitā bhāvanāviparyāsāt| api tu sarvāsāṁ dharmasaṁjñānāṁ bhāvanāvibhāvane prajñāpāramitā| evaṁ yāvannāsti bhāvasaṁjñino dānapāramitā bhāvanā| eṣohamasmai idaṁ dadāmītyevaṁ saṁjñinaḥ|" evaṁ bodhipakṣādiṣu vaktavyam| dṛṣṭasatyāstu dharmāṇāṁ kevalamabhāvasvabhāvatāṁ bhāvayanti na bhāvasaṁjñayā nānyabhāvasaṁjñayā| saṁjñā hi prapañcaḥ prajñāpāramitā tu niḥprapañceti bhāvanāyāṁ vipratipattiḥ|

avakīrṇakusumanāmāno bodhisattvā iha parivarte bodhau vyākṛtāḥ| atastairupalakṣitaḥ parivartastatparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāmaṣṭaviṁśatitamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

anugamaparivarto nāmaikonatriṁśattamaḥ

XXIX

anugamaparivarto nāmaikonatriṁśattamaḥ|

anupūrvābhisamaya idānīṁ vaktavyaḥ| tamadhikṛtya śāstram-

[168] dānena prajñayā yāvadbuddhādau smṛtibhiśca sā|

dharmābhāvasvabhāvenetyanupūrvakriyā matā||6-1||

'anupūrvikriyā' anupūrvaśikṣā anupūrvapratipadyā pūrvamuddiṣṭā saṁprati nirdeṣṭavyā| sā 'matā' iṣṭā| kathamityāha| dānenetyādi| 'dānena' iti dānapāramitayā| 'prajñayā yāvad' iti prajñāpāramitayā| yāvadgrahaṇācchīlapāramitayā kṣāntipāramitayā vīryapāramitayā dhyānapāramitayā ca| 'buddhādau smṛtibhiśca' iti buddhādiviṣayābhiranusmṛtibhiḥ| cakāro bhinnakramaḥ| 'dharmābhāvasvabhāvena' ceti bhāvapradhāno nirdeśaḥ| dharmāṇāmabhāvasvabhāvatvena cetyarthaḥ| 'iti' evaṁ 'sā matā'|

ataḥ sūtraṁ punaraparamityādi| evamiti vakṣyamāṇena vākyatrayeṇa| prajñāpāramitetyunupūrvakriyā| anugantavyeti veditavyā| kathamityāha| sarvadharmāsaṅgataḥ prajñāpāramitā'nugantavyā| sarvadharmāsambhedataḥ prajñāpāramitā'nugantavyā| sarvadharmāsambhavataḥ prajñāpāramitā'nugantavyeti| tatrādau sarvadharmāḥ ṣaṭpāramitāḥ| tāsāmeva bodhimārgatvāt| dharmaśabdasya ceha mārgavācitvāt| sarvadharmāṇāmasaṅgatā niḥsaṅgatā nirvighnatā| bodhisattvairanukramakaraṇīyeṣu prathamacittotpādādiṣu sattvaparimocanānteṣu tayā(thā ?)sā'nugantavyā| tadyathā- "prathamacittotpādamupādāya dānapāramitāyāṁ carannātmanā ca dānaṁ dadāti parāṁśca dānapāramitāyāṁ pratiṣṭhāpayati dānasya ca varṇa bhāṣate| ye cānye dānapāramitāyāṁ caranti teṣāṁ ca varṇavādī bhavati samanujñaḥ| sa tena dānena mahāntaṁ bhogaskandha pratilabhya dānaṁ dadāti vigatamatsareṇa cittena annaṁ pānaṁ vastraṁ vilepanaṁ śayanamupāśrayamanyadvā pariṣkāropakaraṇaṁ dadāti tadarthinām| sa tena dānena sattvān śīle samādhau prajñāyāṁ vimuktau vimuktijñānadarśane ca pratiṣṭhāpayati| sa taireva śīlādiskandhaiḥ samanvāgataḥ śrāvakādibhūmimatikrāmati bodhisattvāniyāmamavakrāmati buddhakṣetraṁ pariśodhayati sattvān paripācayati sarvākārajñatāmanuprāpnoti dharmacakraṁ pravartayati| sattvāṁstriṣu yāneṣu pratiṣṭhāpya saṁsārātpratimocayati| evaṁ khalu dānenānupūrvakriyā| tāṁ ca sarvānnopalabhate| tathā hyasyāḥ svabhāvo nāsti| yasya ca svabhāvo nāsti so'bhāva iti dānapāramitayā'nupūrvakriyā| evaṁ śīlādibhirapi" iti ṣaḍbhiḥ pāramitābhiḥ ṣaḍanupūrvakriyāḥ||

sarvadharmāsambhedataḥ prajñāpāramitā'nugantavyeti| sarvadharmāḥ ṣaḍanusmṛtayaḥ| tāḥ kathaṁ dharmāḥ ? cittadhāraṇāt| api ca puṇyamapi loke dharma ucyate| tāśca bhāvanāmayaṁ puṇyam| sarvadharmāṇāmasaṁbhedato'bhinnatā samatā| abhāvasvabhāvatvāt| tayā'nugantavyeti pūrvavat| tathāhi-"bodhisattvaḥ prathamacittotpādamupādāya sarvākārajñatāpratisaṁyuktairmanasikārairabhāvasvabhāvānsarvadharmānadhimucya ṣaḍanusmṛtīrbhāvayati| tāḥ svayaṁ ca bhāvayati parāṁśca tāsu pratiṣṭhāpayati tāsāṁ ca varṇa bhāṣate| ye cānye tāsu caranti teṣāṁ varṇavādi bhavati samanujñaḥ| sa tāstathā bhāvayannabhāvasvabhāvayogena saptatriṁśataṁ(taḥ) bodhipakṣān yāvatsarvākārajñatāṁ paripurayati| so'bhāvasvabhāvenaiva sarvadharmānabhisaṁbudhya dharmacakraṁ pravartya yāvatsarvasattvān parimocayati| tatra buddhaṁ bhagavantaṁ na rūpādiskandhairna lakṣaṇānuvyañjanairna śīlādiskandhairna daśabalavaiśāradyapratisaṁvibhdirna mahākaruṇayā na mahāmaitryā nāṣṭādaśabhirāveṇikairnāpi pratītyasamutpādato mānasikaroti| tatkutaḥ ? abhāvasvabhāvatvātteṣāmityanusmṛtiramanasikāro buddhānusmṛtiḥ|

sa prajñāpāramitāyāṁ caranna kuśalā[ku]śalān dharmān manasikaroti| teṣāmabhāvasvabhāvatvādityamanasikāro dharmānusmṛtiḥ|

yosau bhagavataḥ srāvakasaṁghaścatvāraḥ puruṣayugā aṣṭau mahāpuruṣapudgalāḥ svabhāvastasya nāsti| yasya dharmasya svabhāvo nāsti so'bhāva ityamanasikāro saṁghānusmṛtiḥ|

tena prajñāpāramitāyāṁ caratā'khaṇḍe'cchidre'kalmāṣe'parāmṛṣṭe bhujiṣye vijñapraśaste samādhisaṁvartanīye śīle sthitvā tacchīlamabhāvasvabhāvato manasikartavyamityamanasikāro śīlānusmṛtiḥ|

sa prajñāpāramitāyāṁ carannāmiṣaṁ vā aṅgapratyaṅgāni vā tyajan sarvaṁ tadabhāvasvabhāvato manasikarotītyamanasikāro yo(tyā)gānusmṛtiḥ|

ye te devāḥ śrotaāpannāścāturmahārājakāyikeṣu yāvatparanirmitavaśavartiṣu deveṣūpapannāste sarve'bhāvasvabhāvā ityanusmṛtiramanasikāro devatānusmṛtiḥ|"

iti ṣaḍbhiranusmṛtibhiḥ ṣaḍanupūrvakriyāḥ||

sarvadharmāsambhavataḥ prajñāpāramitā'nugantavyeti| svalakṣaṇadhāraṇāt dharmāḥ| skandhā dhātava āyatanāni bodhipakṣāḥ pāramitā yāvatsarvākārajñateti sarvadharmāḥ| teṣāmasaṁbhavata ityasaṁbhavajñānato'nupūrvakriyā veditavyā| asaṁbhavo'bhāvasvabhāvatā| tathā hi-"teṣāṁ nāsti svabhāvaḥ| yasya svabhāvo nāsti so'svabhāvaḥ| sa prajñāpāramitāyāṁ caran prathamacittotpādamupādāya sarvadharmāṇāmabhāvasvabhāvatāmadhimucya catvāri smṛtyupasthānāni catvāri samyakprahāṇāni yāvatsarvākārajñatāṁ bhāvayati| so'bhāvasvabhāvān sarvadharmānabhisaṁbudhya dharmacakraṁ pravartayati| tribhiśca yānaiḥ sattvān saṁsārātparimocayati" iti dharmāṇāmabhāvasvabhāvatayā trayodaśyānupūrvakriyāḥ||

ita ūrdhvaṁ codyāni svayamūhyāni parihārāstu vaktavyāḥ| yadyabhāvasvabhāvāḥ pāramitā bhāvyante tadā tabhdāvanā niṣphalā turagaviṣāṇabhāvanāvaditi codyam| parihāramāha| sarvadharmā nirvikārasamā itītyādi| nirvikāro dharmadhātustena samāḥ sarvadharmā nābhāvamātreṇa| dharmadhātuścālambyamāna āryadharmāṇāṁ heturbhavati| ata eva dharmadhāturitucyate| tatkuto vaiphalyam ?

nanu pratyātmavedya ātmā vijñaptiśca| ataḥ sati grāhake grāhyamapyastīti na yuktaḥ sarvadharmāṇāmabhāva iti codyam| parihāramāha| sarvadharmāṇāmamanātmavijñaptitaḥ prajñānubodhanata ityādi| anātmavijñaptita ityātmavilakṣaṇatvādanātmākāreṇa grāhyagrāhakavaidhuryādavijñaptyākāreṇa ca| prajñānubodhanata iti pramāṇena pratīteḥ| ātmā hi nityaikarūpo jñātā na ca skandhādaya ithambhūtāḥ| tasmādanātmatvena siddhāḥ| grāhyagrāhakavaidhuryācca| ata eva ca vijñaptyākāreṇāpi siddhāḥ| grāhakalakṣaṇatvāttasyāḥ| grāhakābhāvādgrāhyamapi nāstīti siddhaḥ sarvadharmāṇāmabhāvaḥ|

rūpādiśabdairyebhilapyante ta eva rūpādayaḥ| asti ca loke taisteṣāmabhilāpaḥ| śrotṝṇāṁ vyavahāraḥ saṁvādaśca| tatkuto'bhāvaḥ sarvadharmāṇāmiti codyam| parihāramāha| nāmamātreṇetyādinā| arthaśūnyaṁ nāma nāmamātram| tena te sarvadharmā abhilapyante| na hi buddhyākāra eṣāmartho bāhyatvena prati [ya]te, bāhye ca pravṛtteḥ| nāpi bāhya evārthaḥ, asatyapi bāhye śabdādarthagateḥ| buddhireva bāhyarūpeṇa śabdārtha iti cet| na caitasyā artho rūpaṁ, atyantabhedāt| abhede vā na visaṁvādaḥ syāt| buddhimantaścārthavantā bhaveyuḥ| tasmādarthābhāvānnāmamātreṇa vyavahāramātreṇābhilapyante| vyavahārastāvadastīti cedāha| vyavahāraścetyādi| na kvacidityarthābhāvat| na kutaściditi vācakābhāvāt| nāpi kaściditi na vāciko na ca kāyiko nāpi mānasaḥ| vācyavācakayorabhāvāt| sarvadharmā ityādinopasaṁhāraḥ| avyavahārā avyāhārā iti teṣu tayorabhāvāt| ata eva cāvyāhṛtāḥ|

nanu rūpādīnāṁ pramāṇavattvāt tacchūnyatā api pramāṇavatya iti tadālambanā prajñāpāramitā pramāṇavatī syāt| na ceṣyata iti codyam| parihāramāha| sarvadharmāṇāṁ apramāṇata iti| apramāṇatvāt| tathā hi sarvadharmāṇāṁ nāsti pramāṇamabhāvalakṣaṇatvāt| ākāśasyeva rūpābhāvalakṣaṇasya, tatastacchūnyatānāmapi nāsti pramāṇamavacchedakābhāvāt| tataḥ prajñāpāramitāyā apyālambanābhedāt|

yadi tarhi rūpādayo na santi kaitya(kimiti) nīlādayaḥ prakhyānti| dharmanimittānyetāni na dharmavastūni| ekānekasvabhāvavirahāt, aprakāśātmanaḥ prakāśāyogācca| dharmanimittāni tu dharmabhrāntīnāmākārāḥ| tā hi prakāśarūpatvāt prakāśamānāstairasabhdirapi rūpaiḥ prakhyānti| asatkhyātilakṣaṇatvāda bhrāntīnām| yadyeva, na siddhayati prajñāpāramitā| sā khalvabhrāntā sākārā tu buddhirbhrāntaiva| na ca nirākārā buddhiḥ svapnepyanubhūyata iti codyam| parihāramāha| sarvadharmānimittata ityādinā| sarvadharmeṣvānimittaṁ nimittāstamayājjñānasya nirābhāsatā nirākāratā| tataḥ prajñāpāramitā veditavyā| ākāraparivarjanādārūpyasamāpattivaditi bhāvaḥ|

nanvayaṁ vikalpanimittānāṁ parivarjanāddharmadhātoḥ samyaṅmanasikāro na punaḥ prajñāpāramiteti codyam| parihāramāha sarvadharmanirvedhata ityādi| nirvedhaśabdenātra prativedha uktaḥ| sarvadharmāṇāṁ pariniṣpannena rūpeṇa prativedho jñānasākṣātkriyā sa teṣāṁ nirvedhaḥ| tata iti tena lakṣaṇena prajñāpāramitā ityarthaḥ| pūrvatra hetau tṛtīyā| tadantāttam| tathā hi tasyaiva samyaṅmanasikārasya śrutacintābhāvanānvayādanābhogato'nabhisaṁskārataḥ sarvadharmatathatāyā niṣprapañcajñānamutpadyate| sa tasyāḥ prativedhaḥ| atha ko'rthaḥ prajñāpāramitā(ta)yā śuddhiḥ ? naitadyuktam| tathā hi| kastayā śuddhyati ? nātmā tasyāniṣṭeḥ, na cittaṁ pratikṣaṇabhedāt| atha cittasantānaḥ| sopyaśuddhaḥ śuddho vā prakṛtyā bhavet| pūrvasmin pakṣe na tasya śuddhiraṅgārasyeva ghṛṣyamāna(ṇa)sya| dvitīyapakṣe vaiyarthyam| atha cittadharmatā tayā śuddhyati| tadapyayuktaṁ nirvikāratvāttasyā iti codyam| parihāramāha| sarvadharmaprakṛtipariśuddhita ityādi| sarvadharmāṇāṁ prakṛtistasyāḥ pariśuddhistatastena prayojanena prajñāpāramitā'nugantavyā| anuṣṭhātavyetyarthaḥ||

nanūktaṁ tadapyayuktaṁ nirvikāratvāttasyā iti| uktametatkintu na yuktam| hetoranaikāntikatvāt| sā hi prakṛtyaiva pariśuddhā atanmayatvāt, āgantukenāvaraṇamalairmalinīkriyate nabha ivātra tamastuhinādibhiḥ| paścātprajñāpāramitayaiva teṣāṁ nirāsāddhiśuddhayati pavanādibhirabhrādimocanādiva nabhaḥ|

nanu prajñāpāramitāpi bhagavataiva deśitā| deśanā ca sanimittameva jñānamutpādayati| tataḥ prajñāpāramitāpi nirmimittā na yukteti codyam| parihāramāha| sarvadharmāvacanata ityādinā| sarvadharmāṇāmavacanāt| vācāsvarūpamaprakāśya kevalaṁ sūcanāt| paramārthadarśanāya prajñāpāramitā'nugantavyā|

nanu keyaṁ viśuddhiḥ ? klaiśapakṣa (kṣaya) iti cet| punarbhavaḥ syādeva| atha hetukṣayājjanmāpi kṣīyate tadā pariśiṣṭā saṁskārā yāvadāyuravasthāya svayameva nirudhyante| iti śrāvakabodhireva syānnānuttarā samyaksambodhiḥ| satyāṁ vā viśeṣo vaktavya iti codyam| parihāramāha tribhirvākyaiḥ| sarvadharmāṇāmanirodhata iti| anāśravāṇāṁ dharmāṇāmakṣayāt prajñāpāramitā'nugantavyā| kathamanirodhaḥ ? prahāṇasamatayā| nirdeśatvena prahāṇādaviśeṣāt| sarvadharmāṇāmiti sāṁkleśikānāṁ sarvadharmāṇāṁ nirvāṇaprāptitaḥ prajñāpāramitā'nugantavyā| yathā teṣāṁ tathatā tathaiva ta iti jñānaṁ tathatāsamatā| tayā kathaṁ tathatāsamatetyāha| sarvadharmā ityādi| nāgacchantyanāgatādadhvanaḥ, na gacchantyatītamadhvānaṁ, yata āgantavyaṁ yatra ca gantavyaṁ tayorasattvāt| yataśca ajānānāḥ svasaṁvinmātre'dhvanāmajñānāt| jñānapūrvakatvācca gatyāgamanayoḥ| tasmāt ajātā atyantājātita iti||

iyatā bodhisattvānāṁ svārthasampat prasādhitā| astu nāmaiṣāṁ svārthasampatsvārthasya loke prakṛtyaiva priyatvāttadartha duṣkarasyāpi vyavasāyāt| parārthastu duṣkaratvānāmānantyāt paratvādvipratipattiḥ bahulatvāditi codyam| parihāramāha ātmetyādinā| ātmā para iti yo ca bheda [:] tasyādarśanātsarvasattvānāmātmasamatādarśanādityarthaḥ| tathā coktamāryavimalakīrtinirdeśe "sumerusamāṁ satkāyadṛṣṭimutpādya bodhicittamutpādyate| tataḥ sarvadharmā virohanti" iti|

ita ūrdhvaṁ duṣkarasaṁjñāpratipakṣeṇa yathā yathā pravekṣaṇīyaṁ tadāha samudraśabdādarvāk| tatrādau sattvānāmarhattvadiṣu duṣkara saṁjñānirāsārthamāha| sarvadharmāḥ sattvavyahāraviṣayāḥ| āryārhantaḥ yataḥ prakṛtipariśuddha| dharmatāmātratvāt| bhārānāropaṇatayeti niḥsvabhāvatvāt bhāvasya| sattvavinayāya daśadigbuddhakṣetragamanena duṣkarasaṁjñānirāsāyāha| sarvadharmāṇāṁ adeśāpradeśata iti| adeśatvācca prakṛtisvabhāvata iti| rūpādīnāṁ pratistasyāḥ svabhāvataḥ| na hi tasyādeśo'patanadharmatvāt| nāpi pradeśo niraṁśatvādākāśavat| saṁsārasukhe dustyajasaṁjñānirāsāyāha| sarvadharmāṇāṁ sāṁsārikāṇāṁ nirodhe prahalādanatvaṁ sukhasaṁjñotpādanatvaṁ tataḥ prajñāpāramitā'nugantavyā|

"anityā vata saṁskārā utpādavyayadharmiṇaḥ|

utpadya hi nirudhyante teṣāṁ vyupaśamaḥ sukhamiti||"

itiśabdaḥ śrāvakavinayanasamāptyarthaḥ| bodhisattvavinayanamadhikṛtyāha| aratyaviratita iti| ratiratyantamutkaṇṭhā nirvāṇe| tadabhāvo bodhisattvānāṁ aratiḥ| viratiratyantamudvegaḥ saṁsāre| tadabhāvo bodhisattvānāmarati| tābhyāṁ prajñāpāramitā| iti saṁsāranirvāṇāpratiṣṭhānāya pratyavekṣā| araktāviraktatayetyādinā vairāgyāya pratyavekṣā| sarvadharmā aśa(sa)ktā ityanabhiniviṣṭāḥ| saṅgāsaṅgā saṅgatatpratipakṣau| tadvigatāstayoranupalambhāditi vikalpaprahāṇāya pratyavekṣā| sarvadharmāḥ sarvamārgāḥ saptābhisamayāḥ| ta eva bodhiḥ| bodhiprāpakatvāt| ata evāha| bodhiḥ| buddhajñānāvabodhanatayeti| avabodhana prāpaṇa iti bodhiḥ| sulabhāvabodhanāya pratyavekṣā| sarvadharmāsvalakṣaṇadhāraṇāt| te śūnyānimittāpraṇihitā vijñānamātratvenārthavirahāt sarvanimittāstamayāt| bhrāntiśarīre traidhātukapraṇidhānābhāvācca yathākramam| iti mārgasaṁkṣepaḥ|

yadi vimokṣamukhānyapi teṣāṁ mārgastadā tāni bhāvayanto hīnabodhau pateyuḥ| ityata āha| sarvatyādi| sarvadharmāḥ sarvabodhisattvamārgāḥ| bhaiṣajyamiti hīnayānaspṛhāmahāvyādhiharāḥ| kuta ityāha| maitrīpūrvaṅgamatayeti| yato maitrī teṣāṁ puraḥsarī| api ca| sarvacaturbhirapramāṇaiḥ saha viharaṇāt matrīvihāriṇaḥ| brahmabhūtā iti brahmaṇā tulyāḥ| tadvadeva doṣānutpādanādityuddeśaḥ| sarvadoṣānutpādanata iti nirdeśaḥ| sarvadoṣā maitryādīnāṁ vipakṣo yathākramaṁ vyāpādo vihiṁsā aratiḥ pratighānunayau ca| apraṇihitata iti nirvānotkaṇṭhāvirahāt| apratihatita iti saṁsāre atyantānudvegāt| iti trayodaśavidho'pūrvābhisamayaḥ sānuṣaṅgaḥ||

ekakṣaṇābhisamayo vaktavyāḥ|

ekakṣaṇābhisambodho lakṣaṇena caturvidhaḥ||1-16||

iti yaḥ pūrvamuddiṣṭaḥ sa kathaṁ caturvidhaḥ ? sarvānāśravadharmaikacittakṣaṇābhisamayaḥ| vipākajasarvasāśravānāśravadharmaikacittakṣaṇābhisamayaḥ| alakṣaṇasarvadharmaikacittakṣaṇābhisamayaḥ| advayasarvadharmaikacittakṣaṇābhisamayaśceti||

tatra prathamamadhikṛtya śāstram-

[169] anāśravāṇāṁ sarveṣāmekakenāpi saṁgrahāt|

ekakṣaṇāvabodho'yaṁ jñeyo dānādinā muneḥ||7-1||

[170] araghaṭṭaṁ yathaikāpi padikā puruṣeritā|

sakṛtsarva calayati jñānamekakṣaṇe tathā||7-2||

prajñāpāramitāyāṁ carato bodhisattvasya 'ekaikenāpi dānādinā' cittakṣaṇena pravṛttena 'sarveṣāṁ' anāśravāṇāṁ dharmāṇāṁ 'saṅgrahāt' ākṣepāt 'ekṣaṇāvabodhaḥ' ekacittakṣaṇābhisamayaḥ| 'ayaṁ' iti prathamaḥ| tathā hi 'yathaikāpi pari(da)kā' 'puruṣapreritā sarvamaraghaṭaṁ(ṭṭaṁ) sakṛccalayati' tathaikapadamapi dānādicittaṁ prayuktaṁ sarvamanāśravadharmasandohaṁ sakṛdevākarṣayatītyarthaḥ| ataḥ sūtraṁ samudrāparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| atra prajñāpāramitā parigṛhītatvāt, sarvākārajñatā manasikārāvirahitatvācca| gambhīrodāra ekaiko dānādicittakṣaṇaḥ prajñāpāramitetyucyate| tasyāparyantatā anāśravadharmākarṣakatvam| teṣāmanyonyasambandhasya cirapariśīlitatvāt sānugantavyā veditavyā| kathamityāha| samudrāparyantatayeti| gambhīrodārasya samudrasyāparyantatā sakṛdaparyantanimnagājalākarṣakatvam| tāsāṁ parasparasaṁsargāt| tayā samudrāparyantatayā upamayā| tadvadityarthaḥ| iti sarvānāśravadharmaikacittakṣaṇābhisamayaḥ||

dvitīyamadhikṛtya śāstram-

[171] vipākadharmatāvasthā sarvaśuklamayī yadā|

prajñāpāramitā jātā jñānamekakṣaṇe tadā||7-3||

vipākajo dharmo vipākadharmastabhdāvastattāsāṁ 'avasthā' asyā iti yathoktā prajñāpāramitā| 'sarvaśuklamayī' iti sarve kuśalā dharmāḥ sāśravā anāśravāḥ| ye purvamanena niḥsvabhāvatayā bhāvitāste paścādvipākajāḥ| ataḥ prakṛtyaiva teṣāṁ naiḥsvābhāvyasaṁvedinī| tasmātsarvaśuklamayī| īdṛśī sā yadā 'jātā' sampannā 'tadā' 'jñānaṁ' cittaṁ 'ekakṣaṇe' teṣu sarveṣvanābhogena| anāśraveṣu sarveṣu sābhogaḥ prathamaḥ| ayaṁ tu dvitīyaḥ sāśravānāśravanirābhogaśca| ataḥ sūtram| gaganāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā'nugantavyeti| prajñāpāramitāyāḥ vipākadharmatāvasthā sarvaśuklamayī ca| ata evāparyantatā| teṣu sarveṣu bhāvābhāvaikarasā| nirābhogaśca vipākajatvāt| tasyā aparyantatā veditavyā| kathamityāha| gaganāparyantatayā dṛṣṭānteneti| gaganamākāśam| tacca rūpidravyābhāvaikarasamaparyantaṁ nirābhogaṁ ca parispandābhāvāt| ata ubhayorapi aparyantatā sadṛśīti vipākajasarvaśukladharmaikacittakṣaṇābhisamayo dvitīyaḥ||

tṛtīyamadhikṛtya śāstram-

[172] svapnopameṣu dharmeṣu sthitvā dānādivaryavā|

alakṣaṇatvaṁ dharmāṇāṁ kṣaṇenaikena vindati||7-4||

'svapnopameṣu dhāvadgandharvanagaropameṣu" iti mahatyorbhagavatyoḥ paṭhyate| śāstre tvekameva padaṁ sarveṣāmekārthatvāt| sa punarartho vicitrairapi lakṣaṇaiḥ pratibhāsamānānāmeṣāṁ yathālakṣaṇamasattvādalakṣaṇatā| tato māyopamatvādalakṣaṇeṣu sarvadharmeṣu 'sthitvā' ṣaṭpāramitāḥ paripūrayan 'sarvadharmāṇāmalakṣaṇatvamekakakṣaṇenaiva 'vindati' jānāti| dhātūnāmekārthatvena vindaterjñānavṛtteḥ| etadāha| meruvicitrayā prajñāpāramitāvicitratā'nugantavyeti| māyopameṣu sarvadharmeṣvalakṣaṇatvena yadekarasaṁ jñānaṁ seha prajñāpāramitā| atastasyā ekarasatvepi māyopamaiḥ sarvadharmapratibhāsairyā vicitratā sā meruvicitratayā dṛṣṭāntena veditavyā| yathā hyākāśasya nīrūpatvādasatī meruṇā vicitratā'vabhāti| merupārśvānāṁ caturvarṇānāṁ dikṣu tatsarvavarṇatayā prakhyānāt| tathā tasyā ityalakṣaṇasarvadharmaikacittakṣaṇābhisamayastṛtīyaḥ||

caturthamadhikṛtya śāstram-

[173] svapnaṁ taddarśinaṁ caiva dvayayogādanīkṣakaḥ|

dharmāṇāmadvayaṁ tattvaṁ kṣaṇenakena paśyati||7-5||

'snanaṁ taddarśinaṁ caiva' iti kudyoge kathaṁ dvitīyā ? kartavyo'tra yatnaḥ| athavā| anīkṣiteti tṛn paṭhitavyaḥ| tṛtīye sarvadharmāṇāṁ svapnamāyopamairākārairvicitraḥ pratibhāsaḥ| caturthe tu teṣāmastamayāccharanmadhyānhagaganasamo vigatasamastaviplavaḥ| tatra svapnadṛśyaṁ narakacittaraṅgādisvapnaḥ| taddarśī ātmaiva tayorastamayāt| yastau vikṛte(tau) 'yogena' [a]bhedena so'dvayaṁ' grāhyagrāhakaśūnyaṁ 'dharmāṇāṁ tattva' paramārthaṁ 'ekakṣaṇenaiva paśyati'| enamāha| rūpāparyantatayetyādinā| iha caturtha ekakṣaṇābhisamayaḥ| prajñāpāramitā tasyā aparyantatā| sarvadharmaparamārthasya kevalasya kevalavimalanabhonibhasya tena saṁvedanāt| sā veditavyā| kathamityāha| rūpādīnāmaparyantayeti| kathaṁ teṣāmaparyantatā ? dvayapratibhāsāstamayāt| yāvatkhalu dvayaṁ tāvatparyantaḥ parimitatvāt|

nanu rūpatadgrāhakayorastamayenāpi paryantatā ? ka āha rūpasyaiveti ? kintarhi ? rūpasya yāvadvijñānasya| nanu tathāpi grāhakasyāstamayo nokta iti cet| na tasyāpi skandhaireva saṁgrahāt| aprakāśātmano grāhakatvāyogāditi sarvadharmādvayatattvaikacittakṣaṇābhisamayaścaturthaḥ||

ekakṣaṇābhisamayaḥ saptamo'bhisamayaḥ||

aṣṭamo'bhisamayo dharmakāyaḥ| tasya catvāri vastūni| trayaḥ kāyāḥ kāritraṁ ca| tathāhi pūrvamuddeśaḥ kṛtaḥ-

[174] sdābhāvikaḥ sasāṁbhogo nairmāṇika iti tridhā|

dharmakāyaḥ sakāritraścaturdhā samudīritaḥ||1-17||

iti|| dharmo mārgaḥ| sa ceha prakarṣagateḥ prakaraṇācca saptābhisamayalakṣaṇo gṛhyate| dharmalabhyaḥ kāyo 'dharmakāyaḥ'| kāyaḥ śarīram| trīṇi śarīrāṇi buddhānāṁ trayaḥ kāyāḥ| uktaṁ hi mahatyorbhagavatyoḥ-"sarvākārapariśuddhānāmanāśravāṇāṁ sarvadharmāṇāṁ yā prakṛtiḥ sa tathāgato'rhansamyaksambuddho veditavyaḥ|| punaraparaṁ teṣāmeva dharmāṇāmadhigamādanuttarāṁ samyaksambodhimabhisambudhya dvātriṁśatā lakṣaṇairaśītyānuvyañjanairalaṅkṛtakāyastathāgato'rhansamyaksambuddho bodhisattvānāṁ paramaṁ mahāyānadharmamanuttararatiprītiprāmodyasukhopabhogāya deśayati|| punaraparaṁ teṣāmeva sarvadharmāṇāmadhigamādanuttarāṁ samyaksambodhimabhisambudhya tathāgato'rhansamyaksambuddho daśasu dikṣvanantāparyanteṣu lokadhātuṣu sarvakālaṁ nānānirmāṇameghena sarvasattvānāmarthaṁ karoti" iti|| uktaṁ ca sūtrālaṁkāre-

"tribhiḥ kāyaiśca vijñeyo buddhānāṁ kāyasaṅgrahaḥ|

sāśrayaḥ svaparārtho'yaṁ tribhiḥ kāyairnidarśitaḥ||" iti|

tasmāt tribhireva kāyaiḥ kāritreṇa ca paricchedena caturdhā dharmakāya uktaḥ|

tatra svabhāvaḥ prakṛtiḥ| svabhāva eva 'svābhāvikaḥ'| vinayādibhyaṣṭhagiti svārthe ṭhak| athavā tasminneva svabhāve bhavo viśuddhaḥ paraḥ prakarṣaḥ svābhāvikaḥ kāyaḥ| sambhogāya prabhavatīti 'sāmbhogikaḥ'| nirmāṇa nirmitiḥ| tena nirvṛttaḥ kāyo 'nairmāṇikaḥ'|

tatra svābhāvikamadhikṛtya śāstram-

[175] sarvākārāṁ viśuddhiṁ ye prāptā dharmā nirāśravāḥ|

svābhāviko mataḥ kāyasteṣāṁ prakṛtilakṣaṇaḥ||8-1||

teṣāṁ prakṛtidharmatā dharmadhātuḥ| nanu na dharmadhātustathāgato'tiprasaṅgāt| kiṁ tarhi ? dharmadhātuviśuddhiḥ| tathā coktamārya buddhabhūmisūtre-"pañcabhirākāraiḥ susamuditabuddhabhūmeḥ saṅgraho veditavyaḥ| katamaiḥ pañcabhiḥ ? dharmadhātuviśuddhayā ādarśajñānena samatājñānena pratyavekṣaṇājñānena kṛtyānuṣṭhānajñānena ca" iti|

dharmadhātuviśuddhiḥ suviśuddho dharmadhātuḥ| suviśuddhānāṁ dharmāṇāṁ dharmateti nārthabhedaḥ kaścit| ataḥ sūtram| sūryaraśmimaṇḍalāparyantāvabhāsanatayā prajñāpāramitāparyantāvabhāsanatā'nugantavyeti| sarva eva trāsādidoṣarahitāḥ sphāṭikāḥ śuddhāḥ| tatra candrasūryābhyāmanye śrāvakapratyekabuddhānāṁ vimuktikāyasyopamāḥ| sūryācandramasāvapi śuddhasphāṭikau| tayoretadadhikaṁ yattau daśadigvyāpiraśmijālaṁ janayataḥ| tatastāvanantajñeyaviṣayamanantaṁ jñānamutpādayato buddhānāṁ vimuktikāyasyopamāne| ata evāsau dharmakāya ityabhidhīyate| anantadharmāśrayatvāt| tadiha dharmadhātuviśuddhijamanantaṁ jñānaṁ prajñāpāramitā| tasyā aparyantajñeyāvabhāsanatā veditavyā sūryaraśmimaṇḍalāparyantāvabhāsanatayā dṛṣṭāntena| tathā hi buddhadharmāṇāṁ suviśuddho dharmadhātuḥ sūryavat| tajjā prajñā prajñapāramitā sūryaraśmiṇḍalavat| tayā yadaparyantāvabhāsanaṁ tadraviraśmimaṇḍalenāparyantāvabhāsanavat| tadanena buddhānāṁ suviśuddho dharmadhātuḥ svābhāvikaḥ kāyastasya ca sarvatra jñeye jñānavaśitā darśitā|

tasyaiva sattvārthavaśitāṁ vyāpinityatvaṁ cādhikṛtya śāstram-

[176] paripākaṁ gate hetau yasya yasya yadā yadā|

hitaṁ bhavati kartavyaṁ prathate tasya tasya saḥ||8-9||

[177] varṣatyapi hi parjanye naivābījaṁ prarohati|

samutpādepi buddhānāṁ nābhavyo bhadramaśnute||9-10||

[178] iti kāritravaipulyādbuddho vyāpī nirucyate|

akṣayatvācca tasyaiva nitya ityapi kathyate||8-11||

'saḥ' iti svābhāvikaḥ kāyaḥ| 'prathate' nirmāṇaprathanāt| tadā tadeti gamyate 'yadā yadā' iti vacanāt| tasya hitasya karaṇāyetyarthādgamyate| tasmāttadā tadaivetyata āha| 'varṣatyapi' ityādi| 'iti' ityādi| 'kāritravaipulyaṁ' sarvabhavyeṣu kāritram| tasyaiva' iti kāritrasya| iti svābhāvikaḥ kāyaḥ||

sāmbhogikasya kāyasya bahuvaktavyam| tatra sambhogamadhikṛtyāha| sarvaśabdāparyantatayā prajñāpāramitā'payantatā'nugantavyeti| śāsturdeśayataḥ śrṛṇvatāṁ ca bodhisattvānāṁ yaḥ paramamahāyānadharmasaṁbodhaḥ sā prajñāpāramitā| sa eva sambhogaḥ sambhogakāraṇatvāt| yaḥ punastajjānāṁ mṛdumadhyādhimātrasaumanasyalakṣaṇānāṁ ratiprītiprāmodyānāṁ sukhasya cānubhavaḥ sa mukhyaḥ sambhogaḥ| tasyāḥ prajñāpāramitāyā aparyantatā veditavyā| kathamityāha| sarvaśabdāpayantatayeti| hetau tṛtīyā| yatastayoḥ sambodhayoryathākramamaparyantā deśanāḥ śabdajanyā janakāśca te kathaṁ sarve ? nānā vineyānurūpaiḥ sarvairākāraiḥ prathanāt| kathamaparyantāḥ ? anidhanena tena kāyena deśanāyā niravadhikatvāt| tāthāgatasyāpi sambodhasyāparyantatā| kuta ityāha| savabuddhadharmasamudāgamāparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā| yathoktaḥ śāstureva mahāyānadharmasambodha iha prajñāpāramitā| tasyā aparyantatā| tatkāraṇasya sarvabuddhadharmāṇāṁ samudāgamasyāparyantatayetyarthaḥ| te punardharmā mahatyobhagavatyoḥ paṭhyante| saptatriṁśabdodhipakṣyā dharmāḥ| aṣṭau vimokṣāḥ| navānupūrvavihārasamāpattayaḥ| daśa kṛtsnāyatanāni| aṣṭavabhibhvāyatanāni| araṇā samādhiḥ| praṇidhijñānam| catasraḥ pratisamvidaḥ| sarvākārāścatasraḥ pariśuddhayaḥ| daśa vaśitāḥ| daśa balāni| catvāri vaiśāradyāni| trīṇyarakṣyāṇi| trīṇi smṛtyupasthānāni| asaṁmoṣadharmatā| vāsanāsamudghātaḥ| mahākaruṇā| aṣṭādaśāveṇikāḥ buddhadharmāḥ| sarvākārajñatā ceti|| ataḥ śāstram-

[179] bodhipakṣāpramāṇāni vimokṣāścānupūrveśaḥ|

navātmikā samāpattiḥ kṛtsna daśavidhātmakam||8-2||

[180] abhibhvāyatanānyaṣṭaprakārāṇi prabhedataḥ|

araṇāpraṇidhijñānamabhijñāḥ pratisamvidaḥ||8-3||

[181] sarvākārāścatasro'tha śuddhayo vaśitā daśa|

balāni daśa catvāri vaiśāradyānyarakṣaṇam||8-4||

[182] trividhaṁ smṛtyupasthānaṁ tridhā'saṁmoṣadharmatā|

vāsanāyāḥ samudghāto mahatī karuṇā jane||8-5||

[183] āveṇikā munereva dharmā ye'ṣṭādaśeritāḥ|

sarvākārajñatā ceti dharmakāyo'bhidhīyate||8-6||

bodhipakṣyāścāpramāṇānīti dvandvaḥ| 'anupūrvaśa' iti| anupūrva pareṇa saṁbadhyate| 'arakṣaṇa' ityakaraṇīyarakṣaṇam| arakṣyamityarthaḥ| tat trividham| 'dharmakāya' iti| anāśravo buddhānāṁ dharmarāśiḥ| yathāvasaramasmābhirbahavo vyākhyātāḥ| śeṣāniha vyācakṣīmahi|

'aṣṭau vimokṣā' iti| rūpī rūpāṇi paśyati suvarṇadurvarṇāni nīlapītalohitāvadātānīti prathamo vimokṣaḥ| adhyātmamarūpasaṁjñī rūpāṇi paśyati pūrvavaditi dvitīyaḥ| śubhaṁ vimokṣaṁ kāyena sākṣātkṛtvopasampadya viharatīti tṛtīyaḥ| ākāśānantyāyatanādivimokṣāścatvāraḥ| saṁjñāveditanirodho'ṣṭamaḥ|

āvaraṇādvimucyanta ebhiriti vimokṣāḥ| tatra trayo nirmāṇāvaraṇavimokṣāḥ| śeṣāḥ śāntavihārasamāpattyāvaraṇavimokṣāḥ| trayo rūpiṇaḥ| pañcārūpiṇaḥ| paramapraśānto'ṣṭamaḥ| rūpīti ātmani rūpasaṁjñī| paśyatīti adhimokṣanirmitāni manasā paśyati| adhyātmamarūpasaṁjñī| ātmani nāmasaṁjñī| śubho vimokṣaḥ| śubhāśubhāni rūpāṇi nirmāya teṣvekatarasaṁjñālābhāt| yathākramamābhogaprātikūlyaprahāṇāya| saṁjñāveditānirodho'sthāvarāṇāṁ cittacaitasikānāṁ kliṣṭamanaḥsaṁgṛhītānāṁ ca nirodhaḥ prāg vyutthānāt||

aṣṭāvabhibhvāyatanāni| ālambanābhibhavanādabhibhūtāni āyatanāni cittasthitayo'bhibhvāyatanānyaṣṭau| tatra prathamādvimokṣāt dve abhinirhriyete| dvitāyādapi dve| tṛtīyāccatvāri| adhyātmaṁ rūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇi paśyati parīttāni suvarṇadurvarṇāni hīnapraṇītāni| tāni khalu rūpāṇyabhibhūya jānāti, abhibhūya paśyati, tathā saṁjñī ca bhavatīti prathamam| adhyātmaṁ rūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatyadhimātrāṇi suvarṇadurvarṇāni yāvattathāsaṁjñī ca bhavatīti dvitīyam| adhyātmamarūpasaṁjñī ca bahirdhā rūpāṇi paśyati parīttānītyādi tṛtīyam| adhyātmamarūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇi paśyatyadhimātrāṇītyādi caturtham| tṛtīyādvimokṣāccatvāryabhinirhriyante| adhyātmamarūpasaṁjñī bahirdhā rūpāṇī paśyati nīlāni nīlavarṇāni nīlanidarśanāni nīlanirbhāsāni| tadyathā umakāpuṣpaṁ sampannaṁ vārāṇaseyakaṁ vastraṁ nīlaṁ nīlavarṇaṁ nīlanidarśanaṁ nilanirbhāsam| tāni ca rūpāṇyabhibhūya jānāti, abhibhūya paśyati, tathāsaṁjñī ca bhavatīti pañcamam| evaṁ pītānītyādi| tadyathā karṇikārapuṣpamityadikaṁ ṣaṣṭham| evaṁ lohitānityādi| tadyathā bandhujīvapuṣpamityādi saptamam| evamavadātānītyādi| tadyathā uṣasi tārakārūpamityādi cāṣṭamam||

tatra parīttāni sattvasakhyātāni svalpapramāṇatvāt| suvarṇadurvarṇāni śubhāśubhatvāt| hīnapraṇītāni bhaumadivyatvāt| tāni vimokṣairadhimucyābhibhvāyatanairabhibhavati| punaḥ punarantarddhāpya darśanāt| abhibhūya jānāti śamathena paśyati vipaśyanayā tathāsaṁjñī bhavati nirabhimānatvāt| adhimātrāṇīti| asattvasaṁkhyātāni gṛhavimānaparvatādīni mahāpramāṇatvāt| nīlānīti uddeśaḥ| śeṣairnirdeśaḥ| nīlavarṇānīti svābhāvikena varṇena| nīlanidarśanānīti sāṁyogikena varṇena| nīlanirbhāsānīti| ubhayathāpi bhāsvaratvāt| umakā'taśī(sī?)| karṇikāraḥ prasiddhaḥ| bandhujīvo bandhūkaḥ| uṣā rātrerantaḥ||

'kṛtsnaṁ' daśavidhātmakaṁ' iti| abhibhvāyatanairabhibhūya pṛthivyādīnāṁ kṛtsnaṁ samantādibhiḥ sapharaṇātkṛtsnānyucyante| kadācittānyevāyatanānīti kṛtsnāyatanānyucyante| kadācittu pṛthivyādibhirviśiṣya nirdiśyante| pṛthivīkṛtsnaṁ apkṛtsnaṁ tejaḥkṛtsnaṁ vāyuḥkṛtsnaṁ nīlakṛtsnaṁ pītakṛtsnaṁ lohitakṛtsnaṁ avadātakṛtsnaṁ ākāśānantyāyatanakṛtsnaṁ vijñānānantyāyatanakṛtsnaṁ ceti||

'sarvākārāścatasraḥ pariśuddhaya' iti| āśrayapariśuddhirālambanapariśuddhiścittapariśuddhirjñānapariśuddhiśca|

tatra savāsanānāṁ sarvakleśapakṣāṇāṁ daurbalyānāmāśrayādatyantoparamaḥ svasyacātmabhāvasya yathecchamādānasthānacyavaneṣu vaśavartitā sarvākārā āśrayapariśuddhiḥ| sarvālambanānāṁ nirmāṇapariṇāmasaṁprakhyāneṣu vaśavartitā sarvākārā ālambanapariśuddhiḥ| pūrvavatsarvacittadauṣṭhulyāpagamaścitte ca sarvākārakuśalamūlopacayaḥ sarvākārāṁ cittapariśuddhiḥ| pūrvavatsarvāvidyāpakṣadauṣṭhulyāpagamaḥ sarvajñeyajñāne ca vaśavartitā sarvākārā jñānapariśuddhiḥ||

'vaśitā daśa' iti| daśa vaśitāḥ| ayurvaśitā yathecchamāyuṣasthāpanāt tyajanācca| cittavaśitā yathecchadhyānādisamāpatteḥ| pariṣkāravaśitā yathecchamupakaraṇapratyupasthānāt| karmavaśitā yathecchaṁ kāyavākkarmasiddheḥ| upapattivaśitā sarvopapattyāyataneṣu yathecchamupapatteḥ| ṛddhivaśitā yathecchamabhijñāḥ| praṇidhānavaśitā sarvapraṇidhānasamṛddheḥ| adhimuktivaśitā yadyathādhimucyate tattathaiva bhavati| jñānavaśitā yadeva jñātumicchati tadeva jānāti| dharmavaśitā sūtrādidharmavyavasthāneṣu kauśalam||

'trīṇyarakṣyāṇi' iti| pariśuddhakāyasamudācārastathāgato nāsti tasyāpariśuddhakāyasamudācāratā yāṁ tathāgataḥ praticchādayitavyāṁ manyeta kaccitpare na jānīyurityetatprathamamarakṣyam evaṁ vākkarma dvitīyam| evaṁ manaḥkarma tṛtīyam||

'trīṇi smṛtyupasthānāni' yathāpāṭham- "tathāgatasya dharma deśayata ekatyāḥ śuśrūṣante| śrotramavadadhati| ājñācittamupasthāpayanti pratipadyante dharmasyānudharmam| na tena tathāgatasya nandī bhavati na saumanasyaṁ na cetasa utplāvitatvam| apare na śuśrūṣante| na śrotramavadadhatītyādi| na tena tathāgatasyāghāto nākṣāntirnāpratyayaḥ na cetaso'nabhirāddhiḥ| ekatyāḥ śuśrūṣante| ekatyā na suśrūṣante| na tena tathāgatasya dvayaṁ bhavati nandī āghātaśca| sarvatropekṣako viharati smṛtimāna samprajānan" iti||

'asammoṣadharmatā' sattvārthakriyākālānatikramādbuddhānām| ata evaiṣā lakṣaṇavidhānatopapannā bhavati||

'vāsanāsamuddhāta' iti| prahīṇakleśasyāpi yadaprahīṇakleśasyeva ceṣṭitaṁ sā kleśavāsanā| sāpi tathāgatasyāstaṅgateti samudghātakleśavāsanaḥ sa bhagavānucyate||

'mahākaruṇā' hitāśayatā| yayā bhagavānsarvakālaṁ ṣaṭkṛtvo lokaṁ vyavalokayati "ko hīyata ko varddhata " ityādi||

'sarvākārajñatā' iti sarvadharmāṇāṁ svabhāvaviśeṣalakṣaṇaprabhedaparyantajñānamityarthaḥ||

raṇaṁ vivādakalahādi| iha tu raṇahetuḥ kleśo raṇaḥ| tamālambya raṇamutpādayatīti| yaṁ samādhiṁ samāpadyate, yato vyutthāya grāmādau praviṣṭaṁ tamālambya tatratyānāṁ raṇaṁ notpadyate sā 'araṇā'| sā śrāvakasyāpi bhavati buddhasyāpi| tayoḥ kāritraviśeṣaḥ| tamadhikṛtya śāstram-

[184] śrāvakasyāraṇādṛṣṭerna kleśaparihāritā|

tatkleśastrotaucchittyai grāmādiṣu jināraṇā||8-7||

śrāvakīyā'raṇā kleśahetordarśanasya parihāritā| na sākṣātkleśasya| saugatī tu parakīyakleśasrotasa ucchedāya na darśanasyetyarthaḥ||

idaṁ jānīyāmiti praṇidhāya dhyānaṁ samāpannasya lokavṛttāntādau yajjñānamutpadyate tat 'praṇidhijñānaṁ' śrāvakāṇām|

tathāgatamadhikṛtya śāstram-

[185] anābhogamānāsaṅgamavyāghātaṁ sadā sthitam|

sarvapraśnāpanuddhauddhaṁ praṇidhijñānamiṣyate||8-8||

'anābhogaṁ' nirvikalpatvāt| 'anāsaṅgaṁ' nirapekṣatvāt| 'avyāghātaṁ' sarvatrāpratihatatvāt| 'sadā sthitaṁ' ityasamāhite cetasi sthitatvāt| sarvapraśnān chedayatīti 'sarvapraśnāpanut'|

sa ca sambhogakāyaḥ pariśuddhe svabuddhakṣetre jāyate yāvadākāśasthitiravatiṣṭhate| tatkuto buddhakṣetram ? prādhānyena tasyaiva tatropapatteḥ|

lujyate pralujyateti lokaḥ| prajātaṁ bhājanaṁ ca| tasmāt dvidhā lokadhātuḥ sattvaloko bhājanalokaśca| tatra sattvalokapariśuddhimadhikṛtyāha| sarvasattvadhātupuṇyajñānasambhārāparyantatayā prajñāpāramitā'payantatā'nugatavyeti| yayā bhagavataḥ prajñayā paripācitāḥ sattvāstatra yāvadākāśamutpadyante| utpannāśca yayā bodhaye pariprācyante| seha prajñāpāramitā| tasyā aparyantatā'nugantavyā| kathamityāha| sarvetyādi| ye kecittatra sattvā utpadyante| sarve te labdhāryabhūmayo bodhisattvāḥ| te sarve| sarvaḥ sattvadhātuḥ sattvarāśiḥ| tasya puṇyajñānasambhāraḥ| tayoraparyantatayā| pṛthivīdhātvaparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyā| evamabdhātutejodhātuvāyudhātvākāśadhātuvijñānadhātvaparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| tathā hi bhājanalokastatra karatalasamaṁ bhūtalam| prāsādodyānavāpīkalpadrumādiparikaraśca sattvāvāsaḥ paramojjvalasaptaratnamayo'nekalokadhātvantarasphuraṇamahāraśmipramokṣa upariṣṭhācca gaganamanurūpasanirbhāsaṁ ṣaḍdhātukāśca sattvāḥ| "ṣaḍdhāturayaṁ bhikṣo puruṣaḥ" iti vacanāt| atasteṣāmapi kāyaḥ kāntimān prabhāmaṇḍalībhūmyanurūpavarṇasaṁskāraḥ| tatrābhogaparibhogāśca sattvānāṁ sarvadevalokaprativiśiṣṭāḥ| yeṣāmupabhoga ekāntasukha ekāntānavadya ekāntavaśavartī ca| īdṛśī ṣaḍdhātupariśuddhiraparyantā niravadhikatvādativiśālatvācca| atastasyā aparyantayā tatkāraṇabhūtāyā bhagavataḥ prajñāyā aparyantatā'nugantavyā| tatra cotpannā bodhisattvā anantān lokadhātūn gatvā tatratyānāṁ sattvānāmakuśalaṁ(la)sañcayān hantadhyā(vyā?)na(n) tatpratipakṣāṁśca kuśalasañcayān prajānanti| teṣāmapramāṇatayā tatparicchedikāyāsteṣāṁ prajñāyā apramāṇatā veditavyetyetadāha| kuśalākuśaladhamasañcayāpramāṇatayā prajñāpāramitā'pramāṇatā veditavyeti| yāvantaśca te bodhisattvāsteṣāṁ kuśaladharmotpādanāya dharma deśayanti sa sarvaḥ sarvadharmasañcayaḥ| tasyāpramāṇatayā tadvyavasthāpikāyāsteṣāṁ prajñāyā apramāṇatā veditavyetyetadāha| sarvadharmasañcayāpramāṇatayā prajñapāramitā'pramāṇatā veditavyeti||

sarvadharmasamādhyaparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| dharmā dhāraṇyaḥ samādhayaścittasthitayaḥ| dharmāśca samādhayaśca sarve ca te dharmasamādhayaśca| teṣāmaparyantatā| tatpratilambhitā tallābhitā yā tatra bodhisattvānāṁ tayā tajjanikāyā bhagavataḥ prajñayā aparyantatā veditavyetyarthaḥ|

sarvabuddharmāparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| tatra buddhaḥ sambhogakāyaḥ| tasya sarve dharmāḥ sarvabuddhadharmāḥ| dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇānyaśīti cānuvyañjanāni| teṣāmaparyantatā aparicchedyatā| kenāparicchedyatā ? tulayā| tathāgatādanyasya tādṛśānāmabhāvāt| tayā bhagavataḥ prajñāyāstādṛśyevāparyantatā veditavyā| katamasyāḥ prajñāyāḥ ? yayā teṣāṁ samagrāṇi kāraṇāni samyak parijñāya samyaganuṣṭhitāni| ataḥ śāstram-

[186] dvātriṁśallakṣaṇāśītivyañjanātmā munerayam|

sambhogiko mataḥ kāyo mahāyānopabhogataḥ||8-12||

caturthena pādena sambhogikatve kāraṇamāha|

tatrādau pañcabhirindravajrābhirlakṣaṇānyāha|

[187] cakrāṅkahastakramakūrmapādo

jālāvanadvāṅgulipāṇipādaḥ|

karau sapādau taruṇau mṛdū ca

samucchrayaiḥ saptabhirāśrayo'sya||8-13||

[188] dīrghāṅgulitvāyatapārṣṇigātram

prājyamṛjūcchaṅkhapadordhvaromā|

eṇeyajaṅghaśca paṭūrubāhuḥ

kośāvadhānottamavastiguhyaḥ||8-14||

[189] suvarṇavarṇaḥ pratanucchaviśca

pradakṣiṇaikaikasujātaromā|

ūrṇāṅkitāsyo haripūrvakāyaḥ

skandhau vṛtāvasya citāntarāṁsaḥ||8-15||

[190] hino rasaḥ khyāti rasottamo'sya

nyagrodhavanmaṇḍalatulyamūrtiḥ|

uṣṇīṣamūrdhā pṛthucārujivho

brahmasvaraḥ siṁhahanuḥ suśuklāḥ||8-16||

[191] tulyāḥ pramāṇe'viralāśca dantā

anyūnasaṁkhyādaśikāścatasraḥ|

nīlekṣaṇo govṛṣapakṣmanetro

dvātriṁśadetāni hi lakṣaṇāni||8-17||

kramaḥ pādaḥ cakrāṅkau hastau cāsyeti 'cakrāṅkahastakramaḥ'| supratiṣṭhitatvāt kūrmāviva pādāvasyeti 'kūrmāpādaḥ'| sa cāsau sa ceti samāsaḥ| jālāvanaddhāṅgalī pāṇī ca pādau cāsyeti 'jālāvanaddhāṅgalipāṇipādaḥ'| 'karau sapādau taruṇau mṛdū ca' asyeti pareṇa sambandhaḥ| 'samucchrayaiḥ saptabhirāśrayo'sya' | lakṣaṇe tṛtīyā| āśrayaḥ kāyaḥ saptabhirucchayairlakṣitaḥ kāyo'syetyarthaḥ| etena pañcalakṣaṇānyuktāni| cakrāṅkitapāṇipādatā supratiṣṭhitapādatā jālapāṇipādatā mṛdutaruṇahastapādatā saptocchrayatā ceti|

'dīrghāṅgulitvāyatapārṣṇigātram

prājyamṛjūcchaṅkhapadordhvaromā|

eṇeyajaṅghaśca paṭūrūbāhuḥ

koṣā(śā)vadhānottamavastiguhyaḥ||

dīrghāṅgulitvaṁ ca āyatapārṣṇiśceti samāhāradvandvaḥ| 'gātraṁ prājyaṁ ṛju' iti bṛhadṛjugātram| ucchaṅkhapādaścāsau 'ūrdhvaromā' ca| uccaiḥ sunigūḍhajānugulphatvāducchaṅkhapāda iti sūtram| ataśca utkarṣanigūḍhārtha ucchabdaḥ| jānugulphāsthivācī śaṅkhaśabdaḥ| urū mūlādadhaśca sarva pāda iti gamyate| vastau guhyaṁ vastuguhyam| kośāvadhānamuttama vastiguhyamasyeti tathoktaḥ| anenāṣṭau lakṣaṇāni| dīrghāṅgulitā| āyatapārṣṇitā| bṛhadujugātratā| ucchaṅkhapādatā| ūrdhvāṅgaromatā| aiṇeyajaṅghatā| paṭūrubāhutā| kośāvahitavastiguhyatā ceti|

'suvarṇavarṇaḥ pratanucchaviśca

pradakṣiṇaikaikasujātaromā|

ūrṇāṅkitāsyo haripūrvakāyaḥ

skandhau vṛtāvasya citāntarāṁsaḥ||'

hareriva pūrvakāyo'syeti 'haripūrvakāyaḥ'| 'vṛttau' iti susaṁvṛttau| suśliṣṭaparimaṇḍalagrīvatvāt| asaṁyoraṁtaraṁ uttarāṁsamuraḥ| tadupacitamasyeti 'citāntarāṁsaḥ'| anena saptalakṣaṇāni| suvarṇavarṇatā| ślakṣaṇacchavitā| ekaikapradakṣiṇāvartaromatā| ūrṇāṅkitamukhatā| siṁhapūrvakāyatā| susaṁvṛtaskandhatā| citāntarāṁsatā ceti|

'hīno rasaḥ khyāti rasottamo'sya

nyagrodhavanmaṇḍalatulyamūrtiḥ|

uṣṇīṣamūrdhā pṛthucārujivho

brahmasvaraḥ siṁhahanuḥ suśuklāḥ||

tulyāḥ pramāṇe viralāśca dantā

anyūnasaṁkhyādaśikāścatasraḥ|

nīlekṣaṇo govṛṣapakṣmanetro

dvātriṁśadetāni hi lakṣaṇāni||'

anena ślokadvayena dvādaśalakṣaṇānyuktāni| rasarasajñatā| nyagrodhaparimaṇḍalatā| uṣṇīṣaśiraskatā| pṛthutanujivhatā| brahmasvaratā| siṁhahanutā| suśukladantatā| samadantatā| aviraladantatā| samacatvāriṁśaddantatā abhinīlanetratā| gopakṣmanetratā ceti| daśaparimāṇamasyāḥ saṁhateriti 'daśikā'| tāścatasraḥ| catvāriṁśadityarthaḥ| govṛṣau gobalīvardau| athavā 'govṛṣaḥ' puṅgavaḥ| sarvaikatvena 'dvāṁtriśadetāni hi lakṣaṇāni'| eṣāṁ vyākhyānaṁ ca hetuśca pūrvanimittatā ca dharmadāna (?) sūtre|

[192] yasya yasyātra yo heturlakṣaṇasya prasādhakaḥ|

tasya tasya prapūryāyaṁ samudāgamalakṣaṇaḥ||8-18||

atra

'yasya yasya lakṣaṇasya yo yo hetuḥ prasādhakaḥ|

tasya tasya prapūryāyaṁ samudāgamalakṣaṇaḥ'||

ayaṁ sāmbhogikaḥ kāyaḥ| kasya punaḥ ko heturityāha|

[193] gurūṇāmanuyānādi dṛḍhatā saṁvaraṁ prati|

saṁgrahāsevanaṁ dānaṁ praṇītasya ca vastunaḥ||8-19||

[194] vadhyamokṣāḥ samādānaṁ vivṛddhiḥ kuśalasya ca|

ityādiko yathāsūtraṁ heturlakṣaṇasādhakaḥ||8-20||

tatra gurūṇāmanugamanapratyudgamānābhyāṁ dharmaśravaṇamālyopahāracaityānupānaprabhṛtiṣu ca paricāradānāccakrāṅkahastapādatā| dṛḍhasamādānatvāt supratiṣṭhitapādatā| saṁgrahavastūnāmāsevanājjālahastapādatā| praṇītānnapānādidānānmṛdutaruṇahastapādatā saptocchadatā ca| 'vadhyamokṣāḥ' iti bahuvacanāmādyartham| vadhyamokṣaṇājjīvitānugrahakaraṇāt| prāṇātipātavirateścāsevanāddīrghāṅgulitā āyatapārṣṇitā bṛhadṛjugātratā ca| kuśaladharmasamādānasya vivardhanāducchaṁkhapādatā| ūrdhvāṅgiromatā ca| 'ityādika' evamādikaḥ| 'yathāsūtraṁ' iti yathā paṭhiṣyati dharmadāne| mahāpuruṣakāratvāt mahāpuruṣāstathāgatā mahābodhisattvāśca| teṣāṁ dyotakāni mahāpuruṣalakṣaṇāni dvātriṁśat| teṣāmeva śobhākaraṇādaśītyanuvyañjanāni| tānyadhikṛtya dvādaśaślokāḥ-

[195] tāmrāḥ snigdhāśca tuṅgāśca nakhā aṅgulayo muneḥ|

vṛttāścitānupurvāśca gūḍhā nirgranthayaḥ śirāḥ||8-21||

anenāṣṭāvanuvyañjanānyuktāni| tāmranakhatā snigdhanakhatā tuṅganakhatā ca| vṛttāṅgulitā citāṅgulitā anupūrvāṅgulitā ca gūḍhaśiratā nirgranthiśiratā ceti|

[196] gūḍhau gulphau samau pādo siṁhebhadvijagopateḥ|

vikrāntaṁ dakṣiṇaṁ cāru gamanamṛjuvṛttate (tā)||

[197] muṣṭānupūrvate

iti ṣaḍakṣarādhikena ślokena dvādaśa| gūḍhagulphatā| aviṣamapādatā| siṁhavikrāntagāmitā| haṁsavikrāntagāmitā| vṛṣabhavikrāntagāmitā| pradakṣiṇāvataṁgāmitā| cārūgāmitā| avakragātratā| vṛttagātratā| mṛṣṭagātratā anupūrvagātratā ceti||

medhyamṛdutve śuddhagātratā|

pūrṇavyañjanatā cārūpṛthumaṇḍalagātratā||8-23||

iti ṣaḍiṁvaśatyākṣaraiḥ pañcānuvyañjanāni| śucigātratā mṛdugātratā viśuddhagātratā paripūrṇavyañjanatā cārupṛthumaṇḍalagātratā ceti|

[198] samakramatvaṁ śuddhatvaṁ netrayoḥ sukumāratā|

adīnocchadagātratvaṁ susaṁhatanagātratā||8-24||

anena ṣaṭ| samakramatā viśuddhanetratā sukumāragātratā utsadagātratā susaṁhatanagātratā ceti||

[199] suvibhaktāṅgatā dhvāntapradhvastālokaśuddhatā|

vṛttamṛṣṭākṣatākṣāmakukṣitāśca gabhīratā||8-25||

[200] dakṣiṇāvartatā nābheḥ samantāddarśanīyatā|

anena sārdhaślokena nava| suvibhaktāṅgapratyaṅgatā vitimiraśuddhālokatā mṛṣṭakukṣitā abhagnakukṣitā akṣāmakukṣitā gambhīranābhitā dakṣiṇāvartanābhitā samantaprāsādikatā ceti||

samācāraḥ śuciḥ kālatilakāpagatā tanuḥ||8-26||

[201] karau tūlamṛdusnigdhagambhīrāyatalekhatā|

nātyāyataṁ vaco bimbapratibimbodayāsyatā||8-27||

bimbānāṁ pratibimbodayo'sminniti tathoktamāsyaṁ mukhamasyeti 'bimbapratibimbodayāsyaḥ'| anena sārdhaślokenāṣṭau| śucisamācāratā vyapagatatilakagātratā tūlasadṛśasukumārapāṇitā snigdhapāṇilekhatā gambhīrapāṇilekhatā āyatapāṇilekhatā nātyāyatavadanatā bimbapratibimbadarśanavadanatā ceti|

[202] mṛdvī tanvī ca raktā ca jivhā jīmūtaghoṣatā|

cārumañjusvaro daṁṣṭrā vṛttāstīkṣṇāḥ sitāḥ samāḥ||

[203]anupūrvodagatāstuṅgā nāsikā paramaṁ śuciḥ||8-28||

'paramaṁ' atyantam| anena sārdhaślokena dvādaśa| mṛdujivhatā tanujivhatā raktajivhatā ca| gajagarjitajīmutaghoṣatā| madhuracārumañjusvaratā vṛttadaṁṣṭratā tīkṣṇadaṁṣṭratā śukladaṁṣṭratā samadaṁṣṭratā anupūrvadaṁṣṭratā tuṅganāsikatā śucināsikatā ceti||

viśāle nayane pakṣma cittaṁ padmadalākṣitā||8-29||

[204] āyataślakṣṇasusnigdhasamarome bhruvau bhujau|

pīnāyatau samau karṇāvupaghātavivarjitau||8-30||

[205] lalāṭamaparimlānaṁ pṛthu pūrnottamāṅgatā|

samarome iti striyāṁ ḍāp| anena ślokadvayena trayodaśa| viśālanayanatā citapakṣmatā sitasitakamaladalanayanatā āyatabhrūtā ślakṣṇabhrūtā snigdhabhrūtā samaromabhrūtā pīnāyatabhujatā samakarṇatā anupahatakarṇatā supariṇāmitalalāṭatā pṛthulalāṭatā paripūrṇottamāṅgatā ceti||

bhramarābhrāścitāḥ ślakṣṇā asaṁluḍitamūrtayaḥ||8-31||

[206] keśā aparuṣāḥ puṁsāṁ saurabhyādapahāriṇaḥ|

śrīvatsaḥ svastikaṁ ceti buddhānuvyañjanaṁ matam||8-32||

anena sārdhaślaukena sapta| bhramarasadṛśakeśatā citakeśatā ślakṣṇakeśatā asaṁluḍitakeśatā aparuṣakeśatā śrīvatsasvastikanandyāvartalalitapāṇipādatā ceti||

sarvaikatvena buddhānāmaśītiranuvyañjanāni||

iti sāmbhogikaḥ kāyaḥ||

nairmāṇikaṁ kāyamadhikṛtya śāstram-

[207] karoti yena citrāṇi hitāni jagataḥ samam|

ā bhavātso'nupacchinnaḥ kāyo nairmāṇiko muneḥ||8-33||

[208] tathā karmāpyanucchinnamasyā saṁsāramiṣyate|

ataḥ sūtram| sarvadharmāparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| yāvantaḥ sthalajalāntarikṣacarāṇāṁ sthāvarajaṅgamānāṁ sattvānāṁ kāyavāksaṁgṛhītā dharmāḥ sattvānāṁ vinayanāya bhagavatā ananteṣu lokadhātuṣu nirmitāḥ te sarvadharmāsteṣāmaparyantatayā bhagavataḥ prajñāyā aparyantatā veditavyā| katamasyāḥ te nirmitāḥ ? śūnyatā'paryantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| yathā tathāgatena nirmitāḥ kāyā anantāstathā teṣāṁ śūnyatāpyanantā| kena śūnyatā ? svādhīnaiścicaitasikairmāyāpuruṣavat| atastasyāpi aparyantatayā'paryantateti pūrvavat| yathā teṣāṁ kāyavācau nirmite tathā cittacaitasikā api kinna nirmīyante ? tadupādānābhāvāt, apūrvasattvāprādurbhāvācca| nanu cittacaitasikanirmāṇamapīṣyate buddhānāṁ|

"kāyavākcittanirmāṇaprayogopāyakarmakaḥ|"

iti vacanāt| satyamiṣyate| kintu satyupādāne devatādhiṣṭhānena svapnadarśanavat| vācā vāgarthanni(rthani)vedanavacca| ata āha| cittacaritāparyantatayā prajñāpāramitā'paryantatā'nugantavyeti| teṣāṁ ca sattvānāṁ yathā deśitaṁ dharmamālambya prātipakṣikāḥ kuśalā dharmā utpadyante| taiśca teṣāṁ vikṣepakā akuśalā dharmāḥ prahīyante| ata āha| kuśalākuśaladharmāparimāṇatayā prajñāpāramitā'parimāṇatā'nugantavyeti|

atha ye nirmitāste kathaṁ bhagavataḥ kāyāḥ ? bhagavatā nirmitatvāditi cet| māyākāranirmitā gajādayastarhi māyākārasya kāyāḥ syuḥ, svakāyatvenādhiṣṭhāya tena nirmāṇāt| svakāyavacca gamanavyāhārādiṣu duṣkareṣu vyāpa[ā]raṇāttepi kāyā ityayaṁ bhagavato nairmāṇikaḥ kāyaḥ|

uktāstrayaḥ kāyāḥ| kāritramidānīṁ vaktavyam| tatsamāsata āha| siṁhanādanadanatayā prajñāpāramitānugantavyeti| mṛgāṇāmuttamaḥ siṁhaḥ| tatsādharmyāt puruṣottamāḥ puruṣasiṁhā ityucyante| iha tu prakarṣagaterdevamanuṣyādisarvapuruṣottamastathāgataḥ siṁha ityucyate| tasya dharmaḥ sarvāśāparipūraṇatayā sarvaparapravādimṛgabhīṣaṇatayā ca siṁhanāda ityucyate| siṁhadhvajavat| tasya nadano deśakaḥ| tabhdāvastattā| tayā bhagavataḥ prajñā gantavyā pāragamanāt pāramitā veditavyetyarthaḥ| sa punaḥ siṁhanādanadanaḥ saptaviṁśatividhasya kāritradeśanā| sā vistareṇa mahatyorbhagavatyordraṣṭavyā| tāmadhikṛtya śāstram-

gatīnāṁ śamanaṁ karma saṁgrahe ca caturvidhe||8-34||

[209] niveśanaṁ sasaṁkleśe vyavadānāvabodhane|

sattvānāmarthayāthātmye ṣaṭsu pāramitāsu ca||8-35||

[210] buddhamārge prakṛtyaiva śūnyatāyāṁ dvayakṣaye|

saṁkete'nupalambhe ca paripāke ca dehinām||8-36||

[211] bodhisattvasya mārge'bhiniveśasya ca vāraṇe|

bodhiprāptau jinakṣetraviśuddho niyatiṁ prati||8-37||

[212] aprameye ca sattvārthe buddhasevādike guṇe|

bodheraṅgeṣvanāśe ca karmaṇāṁ satyadarśane||8-38||

[213] viparyāsaprahāṇe ca tadavastukatānaye|

vyavadāne ca sambhāre saṁskṛtāsaṁskṛte prati||8-39||

[214] vyatibhedāparijñāne nirvāṇe ca niveśanam|

dharmakāyasya karmedaṁ saptaviṁśatidhā matam||8-40||

bhagavāṁstānvigrahānnirmimīte ye nārakāṇāṁ narakāgninirvāpaṇena dharmadeśanayā ca tathā tiraścāṁ svamāṁsarudhirādidānena tathā pretānāmannapānādidānena dharmadeśanayā ca cittamabhipra sādya tena cābhiprasādena svagatibhyaścyutānāṁ devamanuṣyeṣūpapādayanti| devānapi hīnayānādhimuktikān dharmadeśanayābhiprasādya manuṣyeṣūpapannān yāvacchrāvakabodhau pratyekabodhau ca pratiṣṭhāpayiṣyantīti gatipraśamanakarma||

ye ca manuṣyān bāhyādhyātmikeṣvāmiṣadāneṣu laukikalokotareṣu ca dharmadāneṣu, arthacaryāyāṁ samānārthatāyāṁ ca śikṣayantīti saṅgrahavastuniveśanakarma||

saṁkleśaḥ kleśāvaraṇaṁ jñeyāvaraṇaṁ ca| vyavadānaṁ tayorastamayaḥ| sa ca pudgaladharmanairātmyajñānāditi saṁvṛtiḥ| paramārthastu [na] dharmadhātoranyadastīti saṁkleśavyavadānajñānaniveśanakarma||

yathā hi māyākāro vicitrāṇi vastūni yāvabhdakṣyabhojyāni nirmāya lokaṁ toṣayati| sa ca loko na jānāti sarvametadadravyakamiti| yaśca prajñāpāramitāyāṁ carati na sa dharmadhātuvyatiriktaṁ kiñcitpaśyati na sattvaṁ nāpi sattvaprajñaptiṁ dharmāṇāmapi nairātmyāditi sattvārthayāthātmyaniveśanakarma||

sa ātmanā ca dānaṁ dadāti parāṁśca dāne niyojayati dānasya ca varṇaṁ bhāṣate| ye cānye dānaṁ dadati teṣā ca varṇavādī bhavati samanujñaḥ| evamātmanā ca śīlaṁ rakṣatītyādi vācyamiti ṣaṭpāramitāniveśanakarma||

ātmanā ca daśakuśalān karmapathān samādāya vartate| ātmanā ca pañcaśikṣāpadāni yāvadātmanā ca dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇāśītyanuvyañjanāni niṣpādayatīti vācyamiti buddhamārganiveśanakarma||

iha bodhisattvaḥ sattvānāṁ pāramitādīn sarvadharmān deśayati| teṣāṁ koṭitrayasya phalasya ca prakṛtiśūnyatāṁ deśayati| te tathā bhāvayanto viśeṣamadhigacchanti| tataste bhūyasyā mātrayā prakṛtiśūnyatāṁ bhāvayanti yāvadanuttarāṁ samyaksambodhimadhigacchantīti prakṛtiśūnyatāniveśanakarma||

prakṛtiśūnyāḥ sarvadharmāḥ na cānyā prakṛtiśūnyatā anye dharmāḥ| kiṁ tarhi ? prakṛtiśūnyataiva dharmāḥ| ta eva prakṛtiśūnyatetyadvayadharmaniveśanakarma||

na samyaksambodhau bhagavatā kaściddharma upalabdhaḥ| yatpunarabhisambudhya dharmā deśitāḥ skandhadhātvādayo vā yāvatsarvākārajñatā vā tatsarvaṁ lokavyavahāreṇeti sāṅketikajñānaniveśanakarma||

yadi pāramitādiṣu sarvadharmeṣu śikṣate tathāpi samyaksambodhaye na śaknoti| yadi punasteṣveva carati teṣāṁ ca koṭitrayaṁ phalaṁ ca nopalabhate| tadā samyaksambodhaye śaknotītyupalambhaniveśanakarma||

yadyapi bodhisattvaḥ prajñāpāramitāyāṁ caran sattvaṁ sattvaprajñaptiṁ ca nopalabhate tathāpi saṁvṛtyā paśyati sattvān vastūpalambhena saṁkliṣyamānān| sa tāṁstatprahāṇāya triṣu yāneṣu paripācayatīti sattvaparipākaniveśanakarma||

sa evamupaparīkṣate| śūnyāḥ sarvadharmāḥ| na ca śūnyatā śūnyatāmabhiniviśate| tasmātsarvadharmeṣvanabhiniviṣṭena bhavitavyam| dānādiṣu caritavyam| na ca teṣu tatphaleṣu vā gantavyamiti sarvābhiniveśaprahāṇaniveśanakarma||

na mārgeṇa bodhiḥ prāpyate nāmārgeṇa| yato bodhi eva mārgaḥ mārga eva bodhiḥ| bodhisattva eva tarhi buddhaḥ syāditi cet| yadā sarvabuddhadharmān paripūrya vajropamasamādhau sthitvā bodhisattva ekakṣaṇasamāyuktayā prajñayā samyaksambodhimadhigacchati tadā sa eva tathāgataḥ sarvadarśī sarvajña iti nirdiśyata iti bodhiprāptiniveśanakarma||

sa ātmanaḥ pareṣāṁ ca daśākuśalasaṁgṛhītāni dauḥśīlyāni ṣaṭpāramitāvipakṣāṁśca hīnayānaphalānāṁ ca pañcānāṁ sākṣātkriyāspṛhayoravakāśaṁ, skandhadhātvādisāśravānāśravasarvadharmasaṁjñādauṣṭhulyāni ca nivārya svayaṁ ca pāramitādiṣu sarvakuśaladharmeṣu pratiṣṭhito bhavati parānapi pratiṣṭhāpayati| tacca kuśalamūlaṁ sarvasattvasādhāraṇakṛtvā ātmanaḥ samyaksambodhau ca sarvākārāyāṁ ca svabuddhakṣetrapariśuddhau pariṇāmayati| praṇidhānāni ca buddhakṣetrapariśuddhaye yathā sūtraṁ karotīti buddhakṣetrapariśuddhiniveśanakarma||

prathamacittotpādika eva bodhisattvaḥ samyaksambodhau niyato bhavati| niyatasya kathamapāyeṣūpapattiriti cet| yaḥ samyaksambodhau cittamutpādya ṣaṭsu pāramitāsu caturṣu vāpramāṇeṣu carati daśa cākuśalān dharmān prahāya tiṣṭhati| aṣṭau tasyākṣaṇā na sambhavanti kiṁ punarapāyopapattiḥ| kathaṁ tarhi tiryagyonau jātakāni ? tāni sāśravānāśravasarvakuśaladharmasamanvāgatasya sattvārthā(rtha) vaśitayā saṁcintyopapattayo na ca tiryagduḥkhavedanāḥ| tadyathā tathāgataḥ paramavaśitvalābhātsarvalokadhātuṣu yugapadanantānātmabhāvān parārthāya nirmimīta iti samyaksambodhiniyataniveśanakarma||

sa hi prajñāpāramitāyāṁ sthitvā daśasu dikṣu gaṅgānadīvālukopameṣu sattvānāmartha karoti na ca lipyate| tathā hi yaḥ spṛśet, yena spṛśet, yaṁ ca spṛśet, trīnimāndharmānasau nopalabhate śūnyatāyāṁ ca sthitaḥ sarvaśukladharmeṣu sthito bhavati| tayaiva teṣāṁ saṅgrāt| tathāhi sarvadharmāḥ sarvadharmaiḥ śūnyāḥ| tataḥ śūnyatāyāmantarbhūtā ityaprameyasattvārthaniveśanakarma||

sa evaṁ nirūpayati| ye te daśasu dikṣu gaṅgānadīvālukopamā lokadhātavo ye ca teṣu tathāgatāḥ sarve te svabhāvena śūnyāḥ kevalaṁ nāmasaṅketena prajñapyate| sāpi prajñaptiḥ svabhāvena śūnyā| yadi tu kasyacicchūnyatā na syāt prādeśikī syāt| yatastu na pradeśikī tataḥ sarvadharmāḥ sarvadharmaśūnyā iti| sa evaṁ prajñāpāramitāyāṁ sthitvā ṣaḍabhijñā abhinirharati| yāsu sthitvā daśadiksarvatathāgatānupasaṁkrāmati paryupāste tebhyaśca dharma śṛṇoti teṣu ca kuśalamūlānyavaropayatyanabhiniviṣṭaḥ| na hi śūnyatāṁ śūnyatāyāmabhiniviśate| sa divyena cakṣuṣā daśadiglokadhātuṣu sattvān dṛṣṭvā sadyo'bhijñayā tatra gatvā tebhyo dharmaṁ deśayati| divyena śrotradhātunā daśadiksarvabuddhānāṁ dharmadeśanāṁ śrutvodgṛhya sattvebhyo deśayati| cetaḥparyāyajñānena sattvānāṁ cittāni viditvā yathācittamebhyo dharma deśayati| so'nekavidhaṁ pūrvanivāsamātmanaḥ pareṣāṁ cānusmarati| pūrvatathāgatadeśitāṁśca dharmānanusmṛtyatadvineyebhyaḥ sattvebhyo deśayati| sa āśravakṣayajñānena sattvānāmanurūpaṁ dharmaṁ deśayati| sa tābhirabhijñābhiryaṁ yamevākāṁkṣatyātmabhāvaṁ sattvānāmarthāya pratigrahītuṁ taṁ tameva pratigṛṇhāti| na ca tatra sukhaduḥkhānunayapratighairūpalipyata iti daśadigbuddhopāsanādiniveśanakarma||

kāni punarbodhisattvasya bodhyaṅgāni ? ṣaṭpāramitāścatvāri dhyānāni yāvadāveṇikā buddhadharmāḥ | yadi teṣu carati koṭitrayaṁ ca teṣāṁ nopalabhate| yadi cātmanaḥ samyaksambodhaye sarvasattvānāṁ cāgratāyai tān samyakpariṇāmayati| yadyamī bodhisattvadharmāḥ katame tarhi buddhadharmāḥ ? eta eva| yadyobhaḥ sarvākārajñatāmabhisambudhyate prahīṇasarvavāsanānusandhiśca bhavati, ekakṣaṇasamāyuktayā ca prajñayā sarvabuddhadharmānabhisambudhyate| na caivaṁ bodhisattva iti bodhyaṅganiveśanakarma||

yadyapi svalakṣaṇaśūnyāḥ sarvadharmāstathāpyasti karma, asti teṣāṁ phalam| na hi sattvāḥ svalakṣaṇaśūnyān dharmān jānanti| ajānantaḥ pudgalaṁ dharmāṁśca kalpayantaḥ karmābhisaṁskurvanti sucaritaṁ duścaritaṁ vā| duścaritena triṣvapāyeṣu patanti| sucaritairdevamanuṣyeṣūpapadyante| kecitpunaḥ pudgalanairātmyaṁ parijñāya sugatidurgatīḥ prahāya nirvāṇamadhigacchanti| bodhisattvāḥ pāramitādīn kuśalān dharmānparipūrayantaḥ krameṇa daśabhūmīnadhigamyaikakṣaṇasamāyuktayā prajñāyā sarvadharmānabhisambudhya buddhā bhagavanto bhavantīti karmaphalasambandhāvipraṇāśananiveśanakarma||

na bodhisattvaḥ satyaiḥ satyajñānairvā nirvāti| kintarhi ? catuḥsatyasamatayā| yā teṣāṁ samatā tathatā niḥsvabhāvatā sā na kaściddharmamupalabhate satyaparyāpannamanyaṁ vā| tataḥ sarvadharmāḥ śūnyā iti paśyanniyāyamamavakramya gotrabhūmau sthito bhavati dhyānānyutpādayatyapramāṇānyārūpyasamāpattīśca| sa iha śamathabhūmau sthitvā duḥkhaṁ parijānāti samudayaṁ prajahāti nirodhaṁ sākṣātkaroti mārgaṁ bhāvayati| na ca satyārambaṇaṁ cittamutpādayati| kevalaṁ bodhinimnena cittena svalakṣaṇaśūnyānsarvadharmān paśyati| so'nayā vipaśyanayā sarvadharmaśūnyatāṁ paśyati| upāyakauśalyena ca dharmaṁ deśayatīti catuḥsatyadarśananiveśanakarma||

"maitreya āha| yadi bhagavannabhāvasvabhāvāḥ sarvadharmā kathaṁ bodhisattvena rūpādau śikṣitavyaṁ yāvadbuddhadharmeṣu ? bhagavānāha| nāmamātratayā| āha| saṁskāranimittena vastunā avastukaṁ nāmakathanaṁ nāmamātram| saṁskāro vikalpaḥ| tasya nimittaṁ viṣayaḥ| yatraivaṁ bhavati| idaṁ rūpamiyaṁ vedanā yāvadamī buddhadharmā iti bhāvaḥ|| bhagavānāha|| āgantukametannāmadheyamatra prakṣiptam| idaṁ rūpaṁ yāvadamī buddhadharmā iti| nāmābhedena nāmā ca (? nāmyartha)pratīteḥ| tasmādalīkaḥ śabdārtho vyavahāramātraṁ na vastu|| āha|| vyavahāramātratāpi rūpasya svabhāva eveti| rūpasvabhāva upalabdha eva bhavati| bhagavānāha| na rūpasya svabhāva eveti| rūpasvabhāva upalabdha eva bhavati| bhagavānāha| na tasyotpādanirodhau tato na sa svabhāvaḥ|| āha|| kiṁ punarbhagavan sarvaśaḥ svalakṣaṇena na santyeva rūpādayo yāvadbuddhadharmāḥ ? bhagavānāha| santi lokasaṅketavyavahārato na nu paramārthataḥ||āha|| yathāhaṁ bhagavato bhāṣitasyārthamājānāmi| anabhilāpya eṣa dhātuḥ paramārthataḥ| sacetsaskāranimittaṁ vastu sa evānabhilāpyo dhāturiti vyāhatametat|| bhagavānāha|| yadāte'nabhilāpye dhātau prajñāpracāro bhavatyupalabhase| tadā saṁskāranimittaṁ vastu| āha| nohīti|| bhagavānāha|| ata eva na tattasmādanyannāpyananyata| adyanyat kutastadā vinaṣṭam| athānanyat kuto nopalabhyate| api ca| yadyasau saṁskāranimittādanyaḥ syādapīdānī sarvabālapṛthagjanāḥ parinirvāyuḥ samyaksambodhi cābhisambudhyeran| athānanyaḥ syādapīdānīṁ tadapi nimittaṁ nopalabhyeta||āha|| anabhilāpyadhātūpanibaddhe prajñāpracāre vartamāne yadi saṁskāranimittaṁ nopalabhyate tatkimasannopalabhyate sadvā ? bhagavānāha| yadi vikalpato grahaṇameti na vikalpeṣvapagateṣu tadā parikalpamātraṁ taditi na tasya sattvamasattvaṁ vā| āha| katibhirākārairbhagavan dharmāṇāṁ prajñaptiḥ ? tribhirmaitreya| yaduta parikalpitaṁ rūpaṁ vikalpitaṁ rūpaṁ dharmatā rūpam| yāvatparikalpitā buddhadharmāḥ| vikalpitā buddhadharmāḥ| dharmatā buddhadharmā iti| tatra yā saṁskāranimitte vastuni rūpamiti nāmasaṅketavyavahāraṁ niśritya rūpasvabhāvatayā parikalpanā tatparikalpitaṁ rūpam| yattasya saṁskāranimittasya vikalpamātratāyāmavasthānaṁ tadvikalpitaṁ rūpam| yā punastena parikalpitena rūpeṇa tasya vikalpitarūpasya nityakālaṁ niḥsvabhāvatā nairātmyaṁ tathatā bhūtakoṭistaddharmatārūpam| evaṁ yāvatparikalpitavikalpitadharmatākhyā buddhadharmāḥ| tatra parikalpitaṁ rūpamadravyam| vikalpitaṁ sadravyaṁ vikalpitasadravyatayā, na svatantravṛttitaḥ| dharmatārūpaṁ naivādravyaṁ na sadravyaṁ dharmatāprabhāvitam| evaṁ yāvadbuddhadharmāḥ| āha| yaduktaṁ bhagavatā| advayasyaiṣā gaṇanā kṛtā yaduta rūpamiti yāvadbuddhadharmā iti tatkatham ? bhagavānāha| yatkalpitaṁ rūpaṁ na tadrūpaṁ niḥsvabhāvatvāt| na cārūpaṁ vyavahārataḥ| yadvikalpitaṁ rūpaṁ na tadrūpaṁ svatantravṛttitaḥ| na cārūpaṁ vikalpitarūpatvāt| yaddharmatārūpaṁ na tadrūpaṁ rūpavivekatvāt| na cārūpaṁ rūpaparamārthatvāt| tasmādadvayasyaiṣā gaṇanā rūpamiti yāvadbuddhadharmā iti||āha|| evamantadvayaṁ prahāya madhyamāpratipadaṁ pratipannasya rūpe yāvadbuddhadharmeṣu kathaṁ lakṣaṇaparijñā lakṣaṇaprahāṇa lakṣaṇasākṣātkriyā lakṣaṇabhāvanā ca ? bhagavānāha|| rūpasya yanna parijñānaṁ nāparijñānaṁ tadevāsya parijñānam| evaṁ yāvadyā bhāvanā nābhāvanā saiva bhāvanā| evaṁ yāvadbuddhadharmāṇām||āha|| evaṁ parijñādisamanvāgatasya bodhisattvasya katamannirvāṇam ? bhagavānāha| gambhīrameṣāṁ nirvāṇaṁ yato na tannirvāṇaṁ nānirvāṇam| tatkatham ? yataḥ parānārabhya saṁsārāparityāga eṣāṁ na nirvāṇam| ātmānamārabhya nirvāṇāparityāga eṣāṁ nirvāṇam| ekātyāga itaratyāgādayukta ubhayoratyāga iti cet| ubhayoravikalpanādubhābhyāṁ nodvijate| tato yukta ubhayoratyāgaḥ| sa tarhi saṁsarati nirvāti ceti na yuktam ? yadvodhisattvasya cittavaśitāprāptasyopāyakauśalyena saṁsārasaṁdarśanaṁ so'sya saṁsārāparityāgaḥ| yā śūnyatā yā cānupalambhapratiṣṭhānatā so'sya nirvāṇāparityāgaḥ||āha|| avikalpanāyāḥ samastaṁ lakṣaṇaṁ katamat ? bhagavānāha| ye ca rūpādayaḥ sarvadharmāḥ| yā ca teṣāṁ śūnyatā| yā ca teṣāṁ tasyāśca bhāvābhāvādvayatā| yā cāprapañcanā| idamavikalpanāyāḥ samastaṁ lakṣaṇam||āha|| kinnu bhagavan sarveṣāṁ śrāvakāṇāmekāntena nirvāṇapratiṣṭhā bhavati ? bhagavānāha| nānādhātuke loke nānābhūtāḥ sattvā nānāgotraprakṛutayaḥ| asti sā gotrajātiryā ādita eva praṇītaṁ viśeṣaṁ prārthayate| tamevādhigacchati| asti yā hīnaṁ viśeṣaṁ prārthayate| tamevādhigacchati| tenaiva santuṣyati| sa śamaikāyanaḥ śrāvakaḥ| asti yo hīnaṁ viśeṣa prārthayate| tamevādhigacchati na ca tāvatā santuṣyati| uttaripraṇītaṁ viśeṣaṁ prārthayate| sa bodhipariṇatikaḥ śrāvakaḥ| so'rhattva prāpya cireṇa samyaksambodhiṁ prāpnoti| tasya tatprāptaye yā upapattayo na tāḥ karmakleśavaśena| api tvacintyāṁ nirvāṇapāragāminīmarhato'pyupapattiṁ prajñapayāmi yā prathamā gotrajātiḥ sā bodhisattvānām||āha|| āścaryaṁ bhagavan yāvadudārāśayā bodhisattvā māhātmyāśayāśca||bhagavānāha|| yadamī śakratvalokapālatvacakravartitvādibhiḥ sarvalokasampattibhiranarthino'nuttarāyāṁ bodhau kuśalaṁ pariṇāmayanti| tāsu ca niḥsaṅgatā niravagrahatā ca| iyameṣānudārāśayatā| yatpunastadaśa(sa)ktisukhamanavagrahasukhaṁ nirvṛtisukhaṁ ca tatsarva sarvasattvasādhāraṇamicchanto'nuttarāyāṁ bodhau kuśalamūlaṁ pariṇāmayanti saṁsārāparityāgatayā| iyameṣāṁ māhātmyāśayatā||āha|| āścaryādbhūtā bhagavan bodhisattvadharmāḥ| tān prāptukāmairanuttarāyāṁ samyaksambodhau cittamutpādayitavyam| ita ūrdhvam|| subhūtirāha|| abhāvasvabhāveṣu sarvadharmeṣu kathaṁ karmaphalavyavastheti|| bhagavānāha|| dharmāṇāmabhāvasvabhāvamajānantaḥ sattvā viparyāsasamutthitairvikalpaiḥ karmāṇi kṛtvā yathākarmaphalāni prāpnuvanti|" tatra catvāro viparyāsāḥ pudlanairātmyavipakṣaḥ| bhāveṣvabhiniveśo dharmanairātmyavipakṣaḥ| atra ca maitreyapraśnottarairvahavo viparyāsā nirastāḥ| subhūtipraśnottaraiḥ katicit| iti viparyāsaprahāṇaniveśanakarma||

viparyāsena sattvāḥ karmābhisaṁskurvanti| tataḥ saṁkliśyante ca lokavyavahāreṇa na paramārthataḥ| na hi kiñcidvastvasti vālāgrakoṭīnikṣepamātrakamapi yatra sthitvā karma kuryuḥ| tadyathā svapnamāyādiṣviti viparyāsanirvastukatājñānaniveśanakarma||

yā sarvadharmāṇāṁ samatā tathatā bhūtakoṭistanirvāṇam| tacca lokavyavahāreṇa vyavahriyate na paramārthato'nabhilāpyatvāditi vyavadānaniveśanakarma||

yadyapi svapnamāyopamāḥ sarvadharmā nirvastukāstathāpi tadajānantaḥ sattvā vastvabhiniveśena karmāṇi kṛtvā sugatidurgati gacchanti| atasteṣāṁ viparyāsaprahāṇāya bodhisattvo bodhau cittamutpādya saṁsāre carati| yāvadabhisambudhya sattvān parimocayatīti vyavadānasambhāraniveśanakarma||

"bhagavānāha|| na dvayenābhisamayo nādvayena ! eṣa evātrābhisamayo yatra na dvayaṁ nādvayam|| tatkasya hetoḥ ? prapañco eṣa yo'yameṣāmabhisamayaḥ| na ca dharmasamatāyāṁ prapañcosti| niṣprapañcā dharmasamatā| saiva sarvadharmāḥ| saiva sarvapṛthagjanāryapudgalāḥ| saiva buddharatnaṁ saṁgharatnaṁ ca| samatā hi dharmatā| na ca dharmatāyā nānātvamasti|| subhūtirāha| kiṁ dharmatā saṁskṛtā kiṁ asaṁskṛtā|| bhagavānāha|| na saṁskṛtā nāsaṁskṛtā| yaśca saṁskṛto dhāturyaścāsaṁskṛta ubhāvetau na saṁyuktau na visaṁyuktau na rūpiṇau anidarśanāvapratighāvekalakṣaṇau yadutālakṣaṇau" iti saṁskṛtāsaṁskṛtāvyatibhedena jñānaniveśanakarma||

"bhagavānāha|| sarvadharmāḥ subhūte svabhāvena śūnyāḥ| te na śrāvakairna pratyekabuddhairna tathāgataiḥ kṛtāḥ| yā ca svabhāvaśūnyatā tannirvāṇaṁ" iti nirvāṇaniveśanakarma||

kāritrasyaiva vyāpitvaṁ darśayitumāha| sarvadharmākopyatayā prajñāpāramitākopyatā'nugantavyeti| kāritramācāraḥ| ācāro dharmaḥ| "nyāyo hi sācāro dharmaḥ svabhāvaśca dharmākhyaḥ" iti vacanāt| sarvo dharmaḥ saptaviṁśatividhaṁ kāritram| tasyākopyatā avadhyatā| daśadiksarvalokadhātusthiteṣu sarvasattveṣu sarvairākāraiḥ yathā bhājanamavicchedena yāvadākāśaṁ pravṛttiḥ| tayā tajjanikayā bhagavataḥ prajñāpāramitāyā akopyatā tādṛśyeva veditavyā| ityuktaṁ dharmakāyasya kāritram||

samudrāparyantatāvākyādibhirakopyatāvākyaparyantaiḥ prajñāpāramitāyā ye viśeṣā uktāsteṣāṁ pāramārthikaṁ jñānamānupūrvyā darśayitukāmaḥ pṛcchati tatkasya hetoriti| ekakṣaṇābhisamayadharmakāyasambandhibhiranugamavākyairyaduktaṁ tatsarvaṁ kasya hetoḥ kena kāraṇenetyarthaḥ| rūpaṁ hītyādikamuttaram| iha samudro'paryantaḥ śūnyatāmātratvāt| tasyāśca pramāṇābhāt| evaṁ rūpādayopi pañcaskandhāḥ samudrasamāḥ| tadvatprajñāpāramitāpi| tathā hi ye ca rūpādayo yā ca teṣāṁ śūnyatā yā ca prajñāpāramitā sarva ete na saṁyuktā na visaṁyuktā arūpiṇo'nidarśanā ekalakṣaṇā yadutālakṣaṇā iti bhāvaḥ| evaṁ gaganasamatādayopi jñātavyāḥ| yāvadanupalabdhiriti| akliṣṭamajñānam| evaṁ hītyādi| evaṁ hīti| yathaite'ṣṭāvabhisamayāḥ saparicchadā nirdiṣṭastathaivetyarthaḥ| anugantavyeti anusartavyā| tataḥ kiṁ karaṇīyamityāha yadetyādi| anugamiṣyatīti vyañjanakāyena śroṣyati| vyavacārayiṣyatītyarthaśarīreṇa jñāsyati| avatariṣyatīti śraddhāsyati| avabhotsyata iti prajñāsyati| cintayiṣyatīti catasṛbhirvicāraṇāyuktibhiścintayiṣyati vicārayiṣyati| evamevaitannānyatheti| yāni punaḥ sthānāni cintayan bālaḥ śaktikṣayāt khinna unmādyet mūrcchet maraṇaṁ vā nigacchet tāni sthānānyacintyāni teṣu tulayiṣyati| yathaitāni bhagavatā paramayogīśvareṇa dṛṣṭāni tathaiva nirdiṣṭāni| asmākametānyacintā(ntyā)ni tarkāgocaratvāditi upaparīkṣiṣyata iti| etāvataiva sarvasaṁśayānāṁ chedanādavadhārayiṣyatyevamevaitaditi| evamatīva cchinneṣu saṁśayeṣu bhavanāyā adhikāraḥ| ata āha| bhāvayiṣyatīti| caturvidhā bhāvanā| śamatho vipaśyanā śamathavipaśyane śamathavipaśyanābhiratiśca| kīdṛśairmanasikārairityāha| sarvamāyetyādi| ahamiti mameti rūpamiti vedanetyevamādikaḥ sarvābhiniveśaḥ sarvamanyanā| manyāśabdāṇṇijantādyac manyanā| sarvaparapravādibhirmārādibhiḥ kleśaiśca yāḥ kampanāḥ tāḥ sarveñjanāḥ| tadā nāsya durlabhetyādi| sarvaguṇānāmiti bodhisattvaguṇānām| buddhakṣetrasyeti guṇānāṁ paripūririti vartate| śeṣaṁ sugamam||

sūtrasyārtho'ṣṭavabhisamayāḥ śāstre prathamamuddiṣṭāḥ| ta iyatā vistareṇa nirdiṣṭāḥ| punaḥ śāstram-

'lakṣaṇaṁ tatprayogastatprakarṣastadanukramaḥ|

tanniṣṭhā tadvipākaścetyanyaḥ ṣoḍhārthasaṁgrahaḥ||'

athavā ṣaḍarthāḥ sūtrasya| sarvākārajñatā mārgajñatā sarvajñatā ceti trayametallakṣaṇaṁ prajñāpāramitāyāḥ| yatastrividhaiva sā| caturthaḥ sarvākārābhisambodhiḥ| so'syāṁ prayogaḥ| caryetyarthaḥ| pañcamo mūrdhābhisamayaḥ| so'syāṁ prayogaprakarṣaḥ| ṣaṣṭho'nupūrvābhisamayaḥ so'syāṁ prayogānukramaḥ| anupūrvaprayoga ityarthaḥ| saptama ekakṣaṇābhisamayaḥ| so'syāṁ prayoganiṣṭhāḥ| aṣṭamo dharmakāyaḥ| so'syāṁ vipākaḥ| pradhānaphalamityarthaḥ| punaḥ śāstram-

'viṣayastritayo hetuḥ prayogaścaturātmakaḥ|

dharmakāyaḥ phalaṁ karmetyanyastredhārthasaṁgrahaḥ||'

athavā trayorthāḥ sutrasya| hetuḥ prayogaḥ phalaṁ ca| tatra trividhaḥ prayogaviṣayo hetuḥ| sarvākārajñatā mārgajñatā sarvajñatā ca| catvāro'rthāḥ prayogaḥ prayogasāmānyāt| sarvākārābhisambodho mūrdhābhisamayo'nupūrvābhisamaya ekakṣaṇābhisambodhaśceti| phalaṁ dharmakāyaḥ karma ca| vināpi tenārthagateḥ| arthasaṁgrahaḥ sakalasūtrārthasya saṁkṣepaḥ| tatra prathamo'ṣṭadhā| dvitīyaḥ ṣoḍhā| tṛtīyastredhā||

anugamasya vācakaḥ parivarto'nugamaparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyā ekonatriṁśattamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

sadāpraruditaparivarto nāma triṁśattamaḥ

XXX

sadāpraruditaparivarto nāma triṁśattamaḥ|

aṣṭābhirabhisamayairbhagavatī nirdiṣṭā| sā yathā veditavyā tannoktam| atastabhdagavān vica(va)kṣurāha punaraparamityādinā| paryeṣṭavyeti icchateḥ prayogaḥ| paryeṣitā paryeṣamāṇeneti| eṣṛ ityasya bhauvādikasya prayogaḥ| kāyaklamathādimanasikārāṇāṁ pratiṣedho vīryātiśayārthaḥ| mā ca kvacidityādinā vikṣepapratiṣedhaḥ| mā praṇidhā iti mā niveśaya| kvacita ityuddeśaḥ| adhyātmaṁ bahirdhā veti nirdeśaḥ| adhiśabdo'dhikaraṇārthaḥ| tato vitarkyārthe'vyayībhāvaḥ| ana ityac samāsāntaḥ ṭilopaḥ| bahirdheti bahirityarthaḥ| mā gā iti sambandhaḥ| māṅi luṅ, iṇo gā luṅi, gātisthetyādinā sico luk| na māṅyoga ityaḍāgamapratiṣedhaḥ| vāmena dakṣiṇeneti pārśveneti bhāvaḥ| pūrveṇetyādinā diśāṁ nirdeśaḥ| anuvidiśamiti vidiśām| anuśabdo vīpsāyām| vidiśi vidiśītyanuvidiśam| avyayībhāve śaratprabhṛtibhya ityac samāsāntaḥ| tathā ca kulaputretyādinā atattvamanasikārāṇāṁ pratiṣedhaḥ| nātmato na satkāyata iti| sīdatīti sat| rāśitvātkāyaḥ| anityo rūpādirāśiḥ satkāya ityucyate| satkāye pudgalaḥ prajñapyate| ataśca nātmato na satkāyataścalasīti| na dravyasatā pudgalarūpeṇa nāpi prajñaptisatā| ubhayoranupalambhādityarthaḥ| na rūpataścetyādi| nāpi rūpādibhiḥ skandhaiḥ| dharmāṇāmapyanupalabdheriti bhāvaḥ| ataścalatīti ebhiścalati| eṣāṁ samāropeṇa vitiṣṭhat iti nivartate| śeṣaṁ sugamam|

vaiśabdo'vadhāraṇe| evamevetyarthaḥ| ālokamiti mokṣamārgasya deśanām| samudānetukāma iti| ātmani samyagutpādayitukāmaḥ| adhimuktimiti| evamevaitadityavadhāraṇam| kva? sarvadharmeṣu| kīdṛśeṣu ? śūnyānimittāpraṇihiteṣu| yathāpratibhāsamarthābhāvācchūnyeṣu| tasya ca pratibhāsasya bhrāntinimittasya prakṛtinirodhādanimitteṣu| ataśca bhrāntimātratayā dṛṣṭe traidhātuke praṇidhānābhāvādapraṇihiteṣu| śūnyatāśabdaḥ kvacitpaṭhyate| tatra svārthe tal| nimittaparivarjitenetyuddeśaḥ| bhrāntinimittayorvastvabhiniveśastadiha nimittam| tatparivarjitena bhāvaparivarjitena sattvadṛṣṭiparivarjitena ceti nirdeśaḥ| bhāvo dharmadṛṣṭi sattvadṛṣṭirātmadṛṣṭiḥ| tābhyāṁ parivarjitenetyarthaḥ| yānītyādi| yāni dharma deśayantīti sambandhaḥ| śūnyānimittāpraṇihitāḥ pūrvavat| niḥsvabhāvasya notpādo na jātirna nirodhaḥ| yasya notpādanirodhau so'bhāvaḥ| tasmād anutpādā ajātā anirodhā abhāvāḥ sarvadharmā ityevaṁ yāni dharmaṁ deśayanti tāni kalyāṇamitrāṇi| arthādgamyate tadviparītaṁ dharma yāni deśayanti tāni pāpamitrāṇi| pratipadyamāno anutiṣṭhan| kṛtajña śrutajñānāt| kṛtavedī śrutaphalajñānāt| paritulayamāneneti cintayatā| lokāmiṣaṁ annapānavastrādi| tena pratisaṁyuktā tadabhilāṣiṇī| anubaddhavyo'nugantavyaḥ| asti hīti| asti khalvetat| sevitumityādeḥ padatrayasya paribhoktumityarthaḥ| abhibhūyeti nirdoṣīkṛtya| sattvavinayeneti sattvānāṁ cittarakṣārtham| parigrahamupādāyeti parigrahārtham| saṅgastṛṣṇā| ārambaṇamupalambhaḥ| bhūtanaya paramārthaprabhedaḥ| saṁkleśābhāvād asaṁkleśāḥ| vyavadānābhāvād avyavadānāḥ| niḥsattvādipadaiḥ pudgalanairātmyamāha| māyopamādipadairdharmanairātmyam| prativāṇiḥ prativacanam| aniviṇṇamakhinnam|

anuśāsanī upadeśaḥ| auṇādiko'nirdharaṇīvat| rudan aśrupātena| krandan dīnasvaraiḥ| śocan utkaṇṭhamānaḥ| paridevamāno vilapan anubaddha iti samanvitaḥ| kvacillyapaḥ pāṭhaḥ| tasyāpi pūrvādikkarma| anuparikṣiptā pariveṣṭitā| parikhāḥ khātayaḥ| ṛddhā dhanasampattyā| sphītā gṛhodyānādiśobhayā| kṣemā nirupadravatvāt| subhikṣā sulabhānnapānatvāt| ākīrṇo vistīrṇaḥ| bahu nānāvidho janaḥ parivāro yeṣāṁ te tathā| tādṛśā manuṣyā yasyāṁ sā tathā| antarasyāntare āpaṇaḥ krayavikrayasthānam| tasmin vithīśatāni| taiḥ pañcabhiḥ nirviddhā niḥśeṣaṁ viddhā| vithīnāmā prakārāntamubhayato gamanāt| ālekhyena vicitrāṇi ca tāni citrāṇi cādbhūtatvāt| sadṛśāni ca purānurūpatvāt| taiḥ anutpīḍamasaṁbādhaṁ janayugyayānānāṁ saṁkramasthānāni saṁbhūya gamanasthānāni vistīrṇarathyāḥ| teṣāṁ sthāpitāni sthāpanāni| bhāve ktaḥ| taiḥ sumāpitā suracitā| tatra janaḥ padikādilokāḥ| yugyāni vāhanāni| yānāni rathāḥ| anantaratvātparasparatulyatvācca samasamaiḥ| khoḍakaśīrṣāṇi kramaśīrṣāṇi| upodgatānīti prākārādativistīrṇāt kiñcinnirgatyodgatāni| pramāṇavantīti pṛthūni tuṅgāni ca| nānāvicitrarityanyathānyathā vicitraiḥ| sarvataśca khoḍakavṛkṣānnirgatā vṛkṣāntaram| yathābhavati tathāvasaktam| sarvamasyāmastīti sarvāvanī| kiṅkiṇījāleneti catuṣprākārakhoḍakavṛkṣāvasaktamaṇisūtracatuṣṭayāvavaddhānekamaṇisūtravalambinā| valguḥ| śrotrasukhatvāt| rañjanīyo manoharatvāt| pañcāṅgāni vīṇāvaṁśādīni| gandharvā gāyanāḥ| krīḍanti śrotreṇa, ramante manasā, paricārayanti kāyavākparispandaiḥ| parikhāḥ khātayaḥ| anusārivārivāhinya iti vātādyanusāriṇā jalapravāheṇa yuktāḥ| padmaṁ raktakamalam| puṇḍarīkaṁ sitapadmam| abhijātābhijātariti praṇītapraṇītaiḥ| sugandhaśabdaḥ surabhiparyāyaḥ| tatpuṣkariṇīnāmityudyānapuṣkariṇīnāṁ pramāṇam| samantāditi sarvapārśveṣu| krośaḥ krośa iti vīpsā| nīlādipadāni prāgvyākhyātāni| upanikūjitā buddhanetrī prajñāpāramitā| tasyā citrīkāraḥ paraḥ prasādaḥ| tenānugataṁ sugatebhyaḥ śrutacittaṁ yeṣāṁ te tathā| teṣāṁ madhye śrṛṅgāṭakasyeti sambandhaḥ| samantāditi pratipārśvam| gṛhaparibhoga iti gṛhasya pariveṣṭaḥ| kimarthamityāha| upabhogaribhogāyeti| upabhogaḥ phalapuṣpādīnām| paribhogaḥ sākalyena bhogo vanavihārādinā| vivaraṁ sandhiḥ| tasminnantaraṁ avakāśaḥ| samarpitaḥ saṅgamitaḥ| tairavakāśaguṇaiḥ| sarvendriyāṇāmanugrahaḥ samanvaṅgaḥ| tadyogāt samanvaṅgī krīḍati vācā| ramate manasā| paricārayati kāyena| tāvatkālamiti parimitakālam| tata iti krīḍādikālādūrdhvam| trikālamiti prāṇhamadhyānhāparānheṣu| āsanasya viśeṣaṇaṁ suvarṇapādakamityādi| ardhakrośamuccastveneti yāvat| tūlikayā vā āstīrṇaṁ goṇikayā vā garbholikācīnāṁśukapratyāstaraṇam| upari sā asyeti uparigarbholikama| kāśikavastraṁ vārāṇaseyakaṁ divyaṁ vā| tat pratyāstaraṇamasyeti tathoktam| samaṁ yathā bhavati na viṣamaṁ tathā dhārayanti pramāṇavabhdiḥ stambhaiḥ| sahitāḥ samagrāḥ| niratāḥ sāvadhānāḥ| kathamityāha| kimayaṁ saṁsthita iti| kuta ityāha| susaṁsthitetyādi| muktāvicitritaṁ paryanteṣu hārārddhahārāṇāṁ pralambanāt, madhye ca sthūlamuktākalāpasya| abhyavakiranti purastāt| prakaranti triṣu pārśveṣu| saṁpravikiranti punaścaturṣvapi pārśveṣu| dharmāśayaviśuddhyeti dharme yā teṣāṁ śraddhācchandayoḥ śuddhiḥ| dharmāya gauravaṁ kalyāṇamitratvāt| sanniśrayatā bhājanatā| śraddhārhe yā śraddhadhānatā tayā| vinipāto durgatigamanam| aviṣṭitaṁ avicchinnam| tuṣṭa iti prītaḥ| udagra iti tayā prītyā unnatapūrvakāyaḥ| tadekatānatvāt āttamanaskaḥ| prīterutkarṣāt pramuditaḥ| prītisahagataḥ prasādaḥ prītisaumanasyam| tajjātamasyeti tathoktaḥ| tasya śrṛṇoti smeti sambandhavivakṣayā'pādāne ṣaṣṭhī|

sarvadharmeṣvaniśritasaṁjñāmiti| yathaitarhi me dharmodgatadeśanayā pratibhāsaḥ sanidhā(dā)namanāśritaḥ| evaṁ hetuniyamamanāśritāḥ sarvadharmā ityenāṁ saṁjñāmatyantasamāhitām| asyāḥ saṁjñāyāḥ prabhāvātkimabhūdityāha| tasyetyādi| samādhaya eva mukhāni mahopāyatvāt| sarvadharmāṇāṁ svabhāvāḥ svalakṣaṇāni| teṣāṁ vyavalokano draṣṭā| teṣāṁ anupalabdhirasattāniścayaḥ| sarvadharmāṇāṁ nirnānātvaṁ samatā svalakṣaṇānāmabhāvāt| tadālambanaḥ samādhistathoktaḥ| sā ca samatā tathatā| tayā nirvikārānsarvadharmān paśyatīti sarvadhamanirvikāradarśī| evaṁ yāvatsarvatathāgatadarśī samādhirveditavyaḥ| eṣu samādhiṣviti krameṇa sarveṣu sthitaḥ san| daśadiśo'sminniti daśadiglokaḥ sarvalokadhātava ityarthaḥ| tatra buddhān bhagavato'prameyāsaṁkhyeyān paśyati sma| naikasmin kāle'nekastathāgata ekasyaiva sarvasattvārthakriyāsu śakteriti cet| nityameka eva buddhastasyaivānantamāyuradhiṣṭhātuṁ śakteriti kinneṣyate ? hetubalādanyepi bhavantīti cet| hetubalādeva tarhi yugapadananteṣu lokadhātuṣvanantāstathāgatā jāyanta iti ko virodhaḥ ? yathā buddhau cakravartinau sakṛdekatra caturdvīpake lokadhātau notpadyete niḥsapatnakarmakāritvāt tathā tathāgatau trisāhasre lokadhātāviti mahārathaiḥ kṣuṇṇametat|

garti gatā iti| gatirapratidyātaḥ| tāṁ prāptāḥ| śikṣāpita iti śikṣāṁ prāpitaḥ| tatkṛtamiti| yadeva tena purva kṛtam| dhārayitavyaṁ cetasi na vismartavyam| celaṁ vastram| tasya uṇḍukaḥ śiraśāṭaka ityarthaḥ| utkaṇṭhā śokaḥ| paritasanaṁ duḥkhāsikā| kāṣṭhāgatā prītiḥ prema| guṇavatsu cetaso'kāluṣyaṁ prasādaḥ| tadguṇeṣu vismayaḥ citrīkāraḥ| arbhyahaṇaṁ gauravam| katamaṁ śabdamityata āha| ghoṣamityādi| katamaṁ bhoṣamiṁtyāha| kaḥ pureṣeṇetyādi| atikrāmayiṣyatīti mitāṁ hrasvo na bhavati| "vā cittavirāge" ityato vāśabdānuvṛttervyavasthitavibhāṣā| vijñānācca| atiśabdaścātra apaśabdārthe vartate| ataḥ pañcamī yuktā bhavati| yannuśabdastasmādarthe| paryutthāpayāmāseti vyagrīkṛtavān| yatheti yataḥ| asthimajjayāśceti| majjanśabdasya liṅgavyatyayena striyāṁ ḍāp sīmāvat| kalyacitta iti tenaiva harṣeṇa karmaṇyacittaḥ| tataśca dviguṇībhūtaharṣatvāt pramuditacittaḥ| guṇajātiḥ manuṣyasāmānyo guṇaḥ| viśeṣastu manuṣyātikrānto guṇaḥ| kṣamante ceti svayaṁ kartavyatayāpi rocanāt| viṣayiteti śaktiḥ|

viditābhiprāya āha| alpotsuka ityādi| utsuka autsukyam| yattat kṣaṇaṁ lavamapi tat| tanmuhūrtamapi tat| trayāṇāmupādānaṁ tu śrotṛṇāṁ śraddhabhedāt| niṣpratibhāna ityuddeśaḥ| sadāpraruditasyetyādinirdeśaḥ| uttara iti uttaranimiuttam| apratipadyamāno'labhamānaḥ| daddhvamiti dad dāne| vādyaprakṛtayo vādyaprakārāḥ| prabhūtāḥ prakārabāhulyāt| vipulāḥ pratiprakāramānantyāt| bhogā arthāḥ| sarvalokaviśiṣṭā iti sarvalokātikrāntāḥ|

upariṣṭānmūrdhna iti upari śirasaḥ| prātiṣṭhata iti praśabdaḥ praterarthe| vihāyasītyantarikṣe| prāñco'ñjalayaḥ prāñjalayaḥ| sphuṭa iti prāptaḥ| sahadarśanāditi darśanātkāraṇāddarśanena sahaivaityarthaḥ||

sadāpraruditopalakṣitaḥ parivartastatparivartaḥ|| āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāṁ triśattamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

dharmodgataparivarto nāmaikatriśattamaḥ

XXXI

dharmodgataparivarto nāmaikatriśattamaḥ|

evamukta ityādi| na khalvityādi pratijñā| acalitā hi tathateti hetuḥ| tathāgatānāṁ kimāgatamiti cedāha| yā cetyādi| evamuttarepi hetavaḥ sasamarthanā veditavyāḥ| sarve caite hetavaḥ śūnyatāparyāyā nimittabhedāttu bhedaḥ| ākāśadhāturākāśasādharmyāttathataiva| nanu dvātriṁśanmahāpuruṣalakṣaṇāśītyanuvyañjanavirājitavigrahastathāgato na punastathatādaya ityata āha| na hi kulaputrānyatretyādi| tathataiva suviśuddhā tathāgata iti bhāvaḥ| sa hi teṣāṁ svābhāvikaḥ kāya iti nyāyaḥ| evaṁ tathatāditathāgatayorabhedamuktvā'tyantābhedaṁ darśayitumāha| yā cetyādi| eṣāmeva dharmāṇāmiti tathatādīnāṁ tathateti parikalpitarūpaśūnyatā| yā ca sarvadharmāṇāmiti skandhadhātvādīnāṁ yā ca tathāgatasya| ekaivetyādiruddeśaḥ| punarekaivetyādi nirdeśaḥ| hetumāha| yadutāsattvāditi| adravyatvānna punaryathālakṣaṇamabhāvāditi bhāvaḥ| punastathāgatānāmagatigatyorabhāvaṁ yathākalpanamasattvāt| bhāvakalpanā tu saṁjñāviparyāsāditi dṛṣṭāntaiḥ pratipādayitumāha| tadyathāpītyādi| madhyānhakālasamaya iti| madhyānhaścāsau kālaśca| tasya samayaḥ| āgamanaṁ yathā ca grāmaṁ praviṣṭa iti viśaterarthasya gativiśeṣatvāt kartari ktaḥ| tathehāpi tathāgatam abhiniviṣṭā iti| dharmākāyā iti dharmatākāyāḥ| hastikāyasyetyādau kāyaḥ samūhaḥ| pariniṣpattiriti bhūtatvam| muṣāvādastatsādharmyān vañcaka ityarthaḥ| ata evāha abhūta iti| amoghaṁ dāyakasya mahāphalahetutvāt| ata eva dakṣiṇīyāḥ|

prabhāvyante upalabhyante| kāyapariniṣpattiḥ caramabhavasaṁgṛhītā| nāpi kvacidgacchatīti parinirvāṇakāle| na kvacidastīti parinirvāya yatra gacchati| hetarūpādānakāraṇaṁ pratyayāḥ sahakāriṇaḥ| tatra śabdasyopādānaṁ śabdaparamāṇava ityeke| vāyuparamāṇava ityapare| tatra upadhānī tantrīveṣṭanaṁ cakulikā| upavāṇyo apradhānatantrayaḥ| ādyantayoḥ na śabdo niścaratīti vacanaṁ madhye sarvatra sambandhanārtham| nirhetukāśabdāt svārthe'ṇa nairhetukī|

saṁkṣobhitāni saṁpracalitāni| jihmībhūtāni naṣṭacchāyāni| utsṛjanti smeti muñcanti sma| vihāyasamiti ākāśam| svakena kāyena dharmodgatamabhicchādayati smeti tasyāgrataḥ sarvakāyena bhūmau patati smetyarthaḥ| kiyantaṁ kālamityata āha saptavarṣāṇīti| avakrāmaṇaṁ praveśanam| yadvayamiti yadā vayam| anuvartamānā ityanukurvatyaḥ| divyamityākāśabhavam| cittasyānyathātva pṛthivīsekavaimukhyam| iti pratisaṁkhyāyeti evaṁ nirūpya sarvāṇi tānīti dārikāśatāni| tāni tānīti śastraviśeṣaṇam| avatāramavakāśaḥ| adhyatiṣṭhadityakarot| gandhamityatra adhyatiṣṭhaditi cakāreṇānukṛṣyate| parīṣṭiḥ paryeṣaṇā|

kīdṛśī tatrāryasya dharmodgatasya dharmadeśanā'bhūdityata āha| tatreyaṁ dharmodgatasyetyādi sugamam| yadutaśabdaḥ sāmānyenoddiṣṭasya viśeṣaṁ dyotayati| ebhistriṁśatā ākārairityarthaḥ| ata evāsyāḥ śrutabalenotpannā| ebhireva triṁśatākāraiḥ sadāpraruditasya bodhisattvasyotpannāstriṁśatsamādhayaḥ paṭhiṣyante| prajñāpāramitāyāḥ samatā sarvadharmeṣu| kutaḥ ? sarvadharmasamatayā| sā hi dharmadhātvālambanā| sa ca samānaḥ sarvadharmeṣu| prajñāpāramitāyā viviktatā| kutaḥ ? sarvadharmaviviktatayā| yataḥ sarvadharmāḥ svalakṣaṇairviviktāḥ| ataḥ sāpi viviktā svalakṣaṇapratibhāsaiḥ| sā kadācidasmādvivekāccalatīti cedāha| prajñāpāramitāyā acalanatā| kutaḥ ? sarvadharmācalanatayā| yataḥ sarvadharmā na vivekāccalanti| tataḥ sāpi na vivekāccalati| mananāccalatīti cedāha| prajñāpāramitāyā amananatā| kutaḥ ? sarvadharmāmananatayā| amananā hi sarvadharmāḥ| na te kiñcinmanyante niḥsvabhāvatvāt| tataḥ sāpyamananā| kimasau kenāpi stambhitā yato na calatīti cedāha| prajñāpāramitāyā astambhitatā| kutaḥ ? sarvadharmāstambhitatayā| na hi vivekāccalanti sarvadharmāḥ kenāpi stambhitāḥ| kiṁ tarhi ? prakṛtyaiva viveke sthirāstataḥ prajñāpāramitāpi sthirā| ādau samatāmātramuktaṁ naikarasatā| tāmapyāha| prajñāpāramitāyā ekarasatā sarvadharmeṣu| kutaḥ ? sarvadharmāṇāmekarasatayā tathataikarasā hi sarvadharmāḥ svalakṣaṇānāmabhāvāt| tadvatprajñāpāramitāpi svalakṣaṇānāmapratibhāsāt| prajñāpāramitāyā aparyantatā| kutaḥ ? sarvadharmāṇāmaparyantatayā| tathā hi dvau paryantau pūrvā ca koṭiraparā ca| tau ca na staḥ sarvadharmāṇām| atītānagatayorasattvāt| tasmādaparyantāḥ sarvadharmāḥ| tadvatprajñāpāramitāpi| prajñāpāramitāyā anutpādatā| kutaḥ ? sarvadharmānutpādatayā| tathāhi niḥsvabhāvāḥ sarvadharmāḥ| tasmānnotpadyante kharaviṣāṇavat| tasmādanutpādāḥ| tadvatprajñāpāramitāpi| anirodhā prajñāpāramitā| kutaḥ ? sarvadharmāṇāmanirodhatayā| na hyamī nirudhyante'sattvāt kharaviṣāṇavat| tadvatprajñāpāramitāpi| prajñāpāramitāyā aparyantatā| kenopamānena ? gaganāparyantatayā| tathāhi gaganasya nāsti paryanto daśasu dikṣu triṣu cādhveṣu| evaṁ prajñāpāramitāyāḥ| [yā] daśadiktraiyadhvikā sarvadharmatathatāmātraprathanāt| samudrāparyantatayā prajñāpāramitāparyantateti| yathā hyākāśasya nāstyantastathaiva daśadiglokadhātūnāṁ kimpunarananteṣu lokadhātuṣu samudrāṇām| tataḥ siddhā samudrāparyantatā| tadvatprajñāpāramitāyāḥ| tathā hi yā teṣāṁ samudrāṇāṁ tathatā yā ca sarvadharmāṇāṁ yā ca prajñāpāramitāyāḥ, ekaivaiṣā tathatā| tathatālambanā ca prajñāpāramitā| tasmātsamudrāparyantatayā prajñāpāramitāparyantateti siddham|

nanu svapnopamatayāpi jñānaṁ prajñāpāramitā gaganopamatayāpi| tatra pūrvā vicitrapratibhāsā uttarā nirābhāsā| kathamanayorekārthatetyata āha| meruvicitratayā prajñāpāramitāvicitrateti| yathā hyekarasamākāśaṁ prakṛtyā tathāpi merupārśvānāṁ vicitrāṇāmādhipatyāttadvadeva vicitraṁ khyāti| evamekarasaiva tathatā na vicitrā| tathatālambanā ca prajñāpāramitā| yastu svapnopamādijñāne vicitrapratibhāsaḥ so'bhūtaparikalpadharmaḥ| tasmātsvapnopamamāyopamādijñānaṁ saṁvṛtiḥ| nirābhāse yā ca parimārthike jñāne sattvanāmavatāraṇāya nirdiśyate, nirābhāsapṛṣṭhabhāvī cāvikalpoyaṁ tadanubhūtaniścayārthaḥ| tasmātsiddhamidaṁ meruvicitratayā prajñāpāramitāvicitrateti|

nanu saiva nirābhāsā prajñāpāramitā svayamanubhūyamānaṁ paramārthamitthaṁ niścinoti niḥsvabhāvāḥ sarvadharmā iti| tatkathamasau nirvikalpetyata āha| gaganākalpanatayā prajñāpāramitākalpanateti| prajñāpāramitāyā yākalpanatā na sā kiñcidvikalpayati vikalpapāragatatvāt| tadyathā gaganaṁ na kiñcidvikalpayati jaḍatvāt| ajaḍā prajñāpāramitā kinna vikalpayatīti cet| uktamatra| vikalpaśca bhrāntirabhrāntā ca sā| tasmānna vikalpayatīti siddham|

rūpāparyantatayā prajñāpāramitāparyantateti| yathā hyākāśamaparyantaṁ tathārūpaskandhopi| yatrānyadrūpaṁ nāsti tatrāvaśyaṁ tamaḥ prakāśo vāsti| tadvattadīyatathatāpratibhāsinī prajñāpāramitāpyaparyantatā| yathaiva samudrāparyantatayā prajñāpāramitāparyantatā'smābhirvyākhyātā tathaiva sattvānāmānantyāt vedanāparyantatayāpi saṁskāraparyantatayāpi vijñānāparyantatayāpi pṛthivīdhātvaparyantatayāpi apdhātvaparyantatayāpi tejodhātvaparyantatayāpi vāyudhātvaparyantatayāpi ākāśadhātvaparyantatayāpi vijñānadhātvaparyantatayāpi vyākhyātavyā| atha yā vijñānaskandhāparyantatayā yā ca vijñānadhātvaparyantatayā tayoḥ ko viśeṣaḥ ? skandhadhātuśabdābhyāṁ prayogakṛtaḥ|

vajropamadharmasamatayā prajñāpāramitāsamateti| cittadhāraṇāddharmaḥ samādhiḥ| tasya yā sarvadharmeṣu samatā tayomānena prajñāpāramitāyāḥ samatā sarvadharmeṣu sarvadharmāsambhedanatayā prajñāpāramitāsambhedanateti sarvadharmāṇāmasambhedo abhedaḥ| bhedakānāṁ svalakṣaṇānāmabhāvāt| tadvatprajñāpāramitāyā api na bhedaḥ| samvedyamānenaiva rūpeṇa teṣāṁ tasyāmabhāvāt| sarvadharmānupalabdhitayā prajñāpāramitānupalabdhiteti| sarvadharmā na kiñcidupalabhante| rūpasya jaḍatvāt| śeṣāṇāmapyātmani paratra vā grāhakatvāyogāt| nāpyupalabhyante grāhakābhāvāt| tadvatprajñāpāramitāpi nopalabhate nāpyupalabhyate| tasmātteṣāṁ tasyāścānupalabdhitā| sarvadharmāvibhāvanāsamatayā prajñāpāramitāvibhāvanāsamateti| vibhāvanāṁ parebhyo vācā deśanā| sā sarvadharmāṇāṁ na vidyate tasmādavibhāvanayā samatā teṣām| tadvatsarvālambaneṣu prajñāpāramitāyā avibhāvanāsamatā| sarvadharmaniśceṣṭatayā prajñāpāramitāniśceṣṭateti| ceṣṭā īhāvyāpāraḥ| avyāpāraḥ sarvadharmāḥ| kathaṁ tarhi kaścitkutaścidutpadyate ? idaṁpratyayamātreṇa| asmin satīdaṁ bhavati, asati na bhavatītyetāvatā hetuphalabhāvaḥ| tasmādamī niśceṣṭāḥ tadvatprajñāpāramitāpi| sarvadharmācintyatayāpi prajñāpāramitā'cintyateti| yathā hi dharmāḥ parebhyo na deśyante nirviṣayatvādvācaḥ| tathā svayamapi na cintyante na nirūpyante vāgvikalpayorekārthatvāt| tadvatprajñāpāramitāpyacintyā| veditavyetyante yat paṭhyate tatsarvadharmasamatādivākyeṣu sarveṣu sambadhyate'ntardīpakatvāt|

atha khalvityādi| atheti deśanāparisamāptau| tathā niṣaṇṇasvaṁveti śrutāsanādanutthitasya| athetyuddeśaḥ| kṛtaḥ| tasyaiva nirdeśaḥ tasyāṁ velāyāmiti| yenaiva krameṇa yairevākāraiḥ prajñāpāramitā deśitā tenaiva krameṇa tairevākāraistriṁśatsamādhaya utpannā iti samudāyārthaḥ| tatra sarvadharmasamatādyākāratvātsamādhayastathā vyapadiśyante| kathamamī ākārāḥ ? ebhi prakārairvastujñānāt| yathoktam-

vastujñānaprakārāṇāmākāra iti lakṣaṇam|

iti| kiṁ tarhyālambanam ? tadeva vastu yathāsvam| athavā sarvadharmasamatādirevālambanam| tadālambanatvātsamādhayastathoktāḥ| vastūnyadhiṣṭhāni| ākāro yathāsvaṁ nirnimittatādiḥ| evaṁ pramukhānīti triṁśatsamādhipramukhāni| kathameṣāṁ pramukhatvam ? ebhiravaśeṣāṇāmākṣepāt| śatasahasrāṇīti lakṣāṇi||

dharmodgatena lakṣitaḥ parivartastatparivartaḥ||

āryāṣṭasāhasrikāyāḥ prajñāpāramitāyāḥ sāratamānāmni pañjikāyāṁ ratnākaraśāntiviracitāyāmekatriṁśattamaḥ parivartaḥ||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0

parīnandanāparivarto nāma dvātriṁśattamaḥ

XXXII

parīnandanāparivarto nāma dvātriṁśattamaḥ|

sahapratilabdhānāmityādi| anena labdhānāṁ samādhīnāṁ tatkālajamanuśaṁsamāha| ata eva sahaśabdaḥ samānakālatārthaḥ| pratilabdhānāmiti pratilabdheṣu satsu| ebhireva nayeriti yathoktavastubhiraṣṭābhirabhisamayaiḥ| ebhireva nāmabhiriti sarvākārajñatādibhiḥ| sarvāsu ca jātiṣu na jātu buddhavirahito'bhūdityuddeśaḥ| asya nirdeśa uttaro granthaḥ svapnāntaragatopīti yāvat|

tatra khalvityādirupodghātaḥ parīndanāyāḥ| tadanenāpi paryāyeṇaiti sadāpraruditavṛttāntenāpi| tasmāttarhītyādinā anuśāsanīśabdaparyantena prathamā parīndanā| atra ca tathāgatādhiṣṭhāneneti vacanaṁ kimartham ? mahārthatvābhdagavatī bavhantarāyā ca vinā buddhādhiṣṭhānena likhitumapi [na] śakyeti pradarśanārtham| iyamasmākamanuśāsanītīyamasmākaṁ parīndanā| yathā asyāḥ śravaṇādikaṁ na vicchidyate tathā tvayā kartavyamityarthaḥ| tatkasya hetoriti| tatparīndanaṁ kena prayojanenetyarthaḥ| ata āha| atra hītyādi|

tatkathamityādinā dvītīyaparīndanāyā upodghātaḥ| asmin mama samucchaya iti mama śarīre| tathataditi| etatpremādikam| etenopādghātena dve parīndane| yata āha dvirapi trirapīti| parīndāmīti samarpayāmi| anuparīndamītyānukūlyaṁ samarpayāmi| kathaṁ parīndanetyata āha yatheyamityādi| anyaḥ puruṣa ityabhaktaḥ| kasmādasyāmetāvadgauravamityata āha| yāvadityādi bahuvidhāśca pūjābhiriti yāvat|

bhagavatyāḥ parisamāptimudyotayan saṅgītikāra āha| idamavocadityādi| idamiti prajñāpāramitāsūtram| avocaditi bhāṣitavān| bhagavāniti śāstā| parārtharasikāstathāgatāḥ| parārtha ca parārthakriyā bhagavatyā deśanā| tata āha| āttamanā iti| niruttaradharmadeśanayā prītaḥ sannityarthaḥ| śrotāraḥ kimukurvannityāha| bhagavato bhāṣitamabhyanandanniti| abhipūrvo nandiḥ sakarmakaḥ| sa kadācidabhilāṣe vartate| kadācitprītau| yadā prītau tadā tadālambanamevāsya karma bhavati| tatpunaḥ karma bhagavato bhāṣitam| eṣaiva deśanā| ke punaste śrotāra ityāha| te cetyādi| lokaḥ sattvasamūhaḥ| sa ca śrotṝṇāṁ rājagṛhasya ca prakṛtatvānmanuṣyasamūha eva kevalo gamyeta| tathā mā bhūditi viśeṣaṇaṁ kriyate| sadevamānuṣāsuragandharvaśceti| te ca bodhisattvādayaḥ sadevādiśca loka iti samuccayaḥ||

parīndanābhidhāyī parivartaḥ parīndanāparivartaḥ||

nānāvibhramalāñchanavyapagamādagrāhyamagrāhakam|

bhātyetattathatātmanā samarasaṁ yasyāmaśeṣaṁ jagat||

prajñāpāramitā vikalpataraṇī sā bodhisattvasya dhīḥ|

dhīraiḥ saiva viśuddhipāragamane tāthāgatī kathyate||

sa(śa)satyaṣṭau yadabhisamayān yatsahasrāṇi cāṣṭau|

sūtraṁ tatte bhagavati mayā yaśca labdho vibhajya||

puṇyaskandhaḥ phalatu sa yathā yuktimuktiṁ prajānām|

niḥsīmānāṁ mama ca vaśitāṁ viśvakāryakriyāsu||

anupamaguṇamṛṣṭā nirmalāśeṣavarṇā|

harati bhavaratiṁ vo bhāratī gautamasya|

bhavati mahati(?) vartiryā dayā snehapūrṇe

janamanasi tadantarjjyotiṣaḥ saṁkramāya||

prajñāpāramitāyāḥ pramitāyā daśaśatībhiraṣṭābhiḥ|

sāratametyabhisamaye sphuṭā ghanā pañjikeyaṁ me||

ye dharmā hetuprabhavā hetuṁ teṣāṁ tathāgato hyavadat|

teṣāṁ ca yo nirodha evaṁvādī mahāśramaṇaḥ||

?(?) samvat ā to rājñaḥ śrīharṣadevarājye śrīgaṇḍigulmaviṣaye| kulaputrakāyasthaḥ (? sthasya) paṇḍitaśrījīvandharaśiṁ(siṁ)hasya pustako(? stike)yamiti||0||

Technical Details

Text Version: 

Romanized

Input Personnel: 

DSBC Staff

Input Date: 

2006

Proof Reader: 

Miroj Shakya

Supplier: 

Nagarjuna Institute of Exact Methods

Sponsor: 

University of the West

Chapter: 

0